‘Ook al is de verstandelijke ontwikkeling van onze cliënten anders, de hormonale ontwikkeling is vaak precies hetzelfde als bij ieder ander mens’, zegt Kats. Met andere woorden: ze maken ongeveer dezelfde seksuele ontwikkeling door als jij en ik. Maar er zijn ook verschillen. Het kan voor mensen met een verstandelijke beperking bijvoorbeeld lastig zijn om woorden te geven aan wat zij voelen en doormaken. Daarnaast hebben ze vaak minder kennis over het onderwerp (en hun eigen lichaam) en kunnen allerlei elementen invloed hebben op hun seksuele ontwikkeling. ‘Elementen van hun psychologische, biologische of sociale ontwikkeling bijvoorbeeld, die overigens bij ieder mens aan de basis staan van de ontwikkeling van (seksuele) identiteit.’

Bovenstaande factoren zorgen ervoor dat seksuele identiteitsvorming een stuk ingewikkelder kan zijn voor mensen met een verstandelijke beperking. En dat maakt het lastiger voor professionals om het juiste gesprek aan te gaan en de juiste begeleiding te bieden. Kats: ‘Het is een heel intiem onderwerp en dat realiseert het overgrote deel van de mensen met een verstandelijke beperking zich maar al te goed.’

Seksuele voorlichting verstandelijke beperking is maatwerk

’s Heeren Loo riep daarom een expertiseteam Seksualiteit in het leven, die medewerkers van de zorggroep bijstaat. ‘We houden nieuwe ontwikkelingen in de gaten, bespreken die en zorgen dat die informatie bij de begeleiders terecht komt. Daarnaast ondersteunen de afzonderlijke leden hun collega’s bij het ‘lezen’ van de cliënten, het in kaart brengen van hun zorgvraag op het gebied van seksualiteit, het bieden van de juiste begeleiding, het kiezen van het juiste voorlichtingsmateriaal, noem maar op’, vertelt Kats. ‘De hoe-vraag komt bijvoorbeeld heel vaak terug. Hoe geef je nu seksuele voorlichting verstandelijke beperking die het beste aansluit op de persoon in kwestie? Welk voorlichtingsmateriaal past daar het beste bij? Daar helpen we medewerkers bij.’

Elke cliënt vraagt daarbij om een andere aanpak, benadrukt Kats. Met andere woorden: seksuele voorlichting voor deze doelgroep is maatwerk. Maar tegelijkertijd zijn er wel degelijk overstijgende tips en adviezen te geven. Kats deelt er zes.

1. Beschik over voldoende kennis

Zorg ervoor dat je genoeg weet over seksualiteit in het algemeen én op welke manieren mensen met een (licht) verstandelijke beperking dat onderwerp anders beleven. ‘Dat is echt stap één’, zegt Kats. ‘We hebben bij ’s Heeren Loo daarom een training ontwikkeld, waarin de absolute basis aan bod komt. Daar nemen we alle teams in mee, zodat zij praten met één taal. Zowel met elkaar als met cliënten.’

Wie geen toegang heeft tot dergelijke trainingen kan op het internet veel informatie vinden. Zo biedt de JGZ-richtlijn Seksuele ontwikkeling ook informatie over specifieke doelgroepen, zoals jongeren met een licht verstandelijke beperking.

2. Onderzoek je eigen visie, normen en waarden

Medewerkers van ’s Heeren Loo gaan ook met zichzelf aan de slag. Hoe kijken zij zelf tegen seksualiteit aan? En welke normen en waarden houden ze er op na als het daarover gaat? ‘Het is erg belangrijk om je daar bewust van te zijn’, zegt Kats. ‘Ja, je bent een professional. Maar je bent ook ‘gewoon’ een mens en zal dus op een bepaalde manier en met bepaalde overtuigingen het gesprek met cliënten aangaan. Als je je daar bewust van bent, kan je daar rekening mee houden.’

3. Verplaats je in andermans belevingswereld

Voortbordurend op de vorige tip: we kunnen soms best geneigd zijn om datgene wat we zelf denken en voelen mee te nemen in ons werk- en denkproces. Maar de kunst is juist om dat los te laten, zegt Kats. ‘Vul niks in voor de cliënt, maar probeer te ontrafelen wat er écht aan de hand is. Ga op zoek naar de vraag achter de vraag en ga daarmee aan de slag.’

Als een cliënt bijvoorbeeld zegt dat ze met haar vriendje naar bed wil, is de eerste reactie wellicht om voorlichting te geven over condoomgebruik. Maar Kats raadt aan om door te vragen: wat wil je dan precies doen? Hoe ziet dat er voor jou uit? Wat wil je wel en niet? En hoe communiceer je dit met de ander? ‘Dan kom je er wellicht op uit ze op bed elkaars handen willen vasthouden. Handel dus niet op basis van wat wij onder ‘met elkaar naar bed gaan’ verstaan. Maar ga altijd op zoek naar wat het betekent voor de cliënt. Dat kan namelijk iets heel anders zijn.’

4. Vertrouw op je eigen kennis en kunde

Seksuele voorlichting en begeleiding kan gepaard gaan met veel spannende momenten, weet Kats uit ervaring. Ze werkte zelf namelijk jarenlang in de praktijk. ‘Je voelt je erg verantwoordelijk voor het welzijn van je cliënten, ook als het gaat om seksualiteit. Dan kunnen bepaalde situaties best spannend zijn, bijvoorbeeld als een cliënt op date gaat’, aldus Kats. ‘Op die momenten is het belangrijk om op je eigen kennis en kunde te vertrouwen, zodat je kalm blijft, juist handelt, de juiste vragen stelt en de cliënt optimaal kan ondersteunen.’

5. Zet in op open en regelmatige communicatie

Het is belangrijk om seksualiteit bespreekbaar te maken en ook bespreekbaar te houden. Zet het onderwerp dus op de kaart en laat het regelmatig terugkomen, zegt Kats. Zo ontstaat er een ‘open’ klimaat, waar het onderwerp laagdrempelig en luchtig te bespreken is. Zo’n open klimaat neemt verschillende voordelen met zich mee. Het stelt professionals namelijk in staat om in te springen op momenten dat seksualiteit toevallig voorbij komt. Bijvoorbeeld als het tijdens een televisieprogramma aan bod komt. ‘Dat kunnen interessante aanleidingen zijn om een laagdrempelig gesprek over seksualiteit te voeren’, aldus Kats. ‘Daar leren cliënten wellicht heel veel van. Geplande seksuele voorlichting is heel belangrijk, maar spontane interacties minstens net zo.’

6. Bied maatwerk

Seksuele voorlichting verstandelijke beperking en begeleiding voor mensen met een verstandelijke beperking is bij uitstek maatwerk. Dat begint al bij de verschillende doelgroepen. ‘Bij mensen met een ernstig verstandelijke beperking gaat het vooral om lichaamsbeleving en een prettige relatie met je eigen lijf. Bij mensen met een licht verstandelijke beperking licht de focus vaak veel meer op relaties met partners.’

Maar ook op individueel niveau is maatwerk belangrijk. ‘Sluit zoveel mogelijk aan op de vragen die cliënten hebben en wat er op dat moment speelt. In plaats van dat je een vooraf bedacht programma over seksualiteit volgt. Wij gebruiken daar bijvoorbeeld de Hermeneutische Cirkel voor. Zo spring je in op wat er op dat moment gaande is, maar houd je ook rekening met wat er in het verleden van de cliënt is gebeurd. Je gaat dan in op seksualiteit vanuit een compleet beeld van de cliënt. Met dergelijke voorlichting op maat én op tijd kan je eventuele problemen in de toekomst wellicht voorkomen.’