Miriam van Houten was voorzitter van de in 2018 opgestelde richtlijn Vermoeden van ouderenmishandeling in het medisch-specialistische zorgdomein van de NVKG (Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie). Zij is momenteel werkzaam als sociaal-medisch adviseur bij Trompetter & Partners. Daarnaast doet ze promotieonderzoek naar het signaleren van ouderenmishandeling bij het Radboudumc in Nijmegen en de HAN University of Applied Sciences in Arnhem en Nijmegen.

Lichamelijke mishandeling herkennen

De meest zichtbare vorm van ouderenmishandeling is natuurlijk lichamelijke mishandeling. Deze vorm herkennen is al lastig, zegt Van Houten, want een verwonding kan ook een andere oorzaak hebben dan toegebracht letsel. En niet altijd kun je uit het verhaal van een oudere meteen opmaken wat er precies is gebeurd.

Onmacht

Maar andere vormen van ouderenmishandeling komen vaker voor dan lichamelijke mishandeling en zijn nog veel lastiger te herkennen, zoals psychische ouderenmishandeling. Van Houten: ‘Ouderenmishandeling ontstaat in veel gevallen omdat mantelzorgers overbelast raken. Vaak zijn er twee slachtoffers: de oudere die bijvoorbeeld verbaal negatief bejegend wordt en de mantelzorger die uit onmacht het verkeerde doet en het soms ook gewoon niet meer weet.’

Erbij zijn voor een situatie ontspoort

Deze vorm van ouderenmishandeling is heel ingewikkeld. Hoe signaleer je dat een oudere dame slachtoffer is van psychische mishandeling door haar zoon, als je die dame en die zoon maar af en toe kort kan zien? Als je bij een cliënt en een mantelzorger zit en een opmerking niet goed voelt, ga dan als dat mogelijk is het gesprek aan, zegt Van Houten. ‘Je wilt er natuurlijk bij zijn voordat een situatie echt ontspoort.’

Helpende hand uitsteken met voorbeeldvragen

Hoe ga je het gesprek aan met een mantelzorger die mogelijk zijn/haar naaste negatief bejegent, of erger? Vooral níét de indruk wekken dat diegene alles verkeerd doet. Steek vanaf het begin de helpende hand uit, adviseert Van Houten. Wat je bijvoorbeeld kunt vragen of zeggen:

• ‘Ik heb het gevoel dat de zorg voor uw moeder zwaar voor u is, klopt dat, interpreteer ik dat goed?’
• ‘Ik dacht wat spanning te merken in het gesprek, heb ik dat goed, wilt u daar eens iets over vertellen?’
• ‘Iedereen wil het allerbeste voor vader/moeder, soms valt het niet mee om 24 uur die zorg te allen tijde te geven, ik kan me voorstellen dat dat de nodige frustratie kan geven’

Niet met vinger wijzen

Er wordt veel van mantelzorgers gevraagd, dus wijs niet meteen met de (beschuldigende) vinger naar iemand maar probeer te ontdekken waar boosheid of bepaald gedrag vandaan komt, zegt Van Houten. ‘Wat mantelzorgers bovendien nodig hebben is kennis, bijvoorbeeld over de omgang met iemand met dementie. Wie begrijpt waarom zijn moeder met dementie niet lijkt te luisteren naar bepaalde adviezen of in bepaalde situaties achterdochtig wordt, reageert minder snel geïrriteerd.’

Begrip hebben voor wat mensen meemaken

Daarom is Van Houten groot voorstander van campagnes als Samen Dementie Vriendelijk. Dergelijke voorlichting over dementie, mantelzorg en ouder worden met reclamespotjes, posters en trainingen mag er nog veel meer komen, vindt ze. En zelfs mét veel kennis van ziektebeelden blijft mantelzorg soms heel zwaar, weet ze uit eigen ervaring. ‘Ik was mantelzorger voor mijn moeder, ik weet omdat ik arts ben waar haar gedrag uit voortkwam, en toch kon ook ik soms boos worden.’ Kortom: de rode draad in gesprekken hoort altijd begrip te zijn voor wat mensen meemaken.

Geanonimiseerd overleggen met Veilig Thuis

Van Houten heeft nog een specifieke tip voor sociaal werkers met een niet-pluisgevoel. ‘Professionals kunnen hun vragen en zorgen altijd geanonimiseerd voorleggen bij Veilig Thuis. Ik heb het gevoel, al heb ik geen cijfers, dat professionals soms twijfelen om voor overleg te bellen naar Veilig Thuis, omdat ze bang zijn dat ze meteen alle gegevens van de cliënt moeten delen. Dat hoeft dus niet, je kunt geanonimiseerd met Veilig Thuis overleggen. Kan het inderdaad zijn dat die opmerkingen van een mantelzorger duiden op een onveilige situatie?

Bewustwording

Dat dementie en andere ziektebeelden niet alleen impact hebben op de cliënt maar ook op de mantelzorger, die bewustwording is al op gang gekomen, ziet Van Houten. ‘De campagnes hebben positieve effecten gehad. Tegelijk weten we dat met de vergrijzing en de wens om langer thuis te wonen er nog meer neerkomt op de schouders van mantelzorgers. Daarom mogen we ons als samenleving nog meer verantwoordelijk gaan voelen voor elkaar.’