De gescheiden collega die nauwelijks sociale contacten heeft, de buurvrouw die nooit iemand op bezoek krijgt en de student die net op kamers zit: eenzaamheid kan iedereen treffen. Je voelt je dan niet verbonden met andere mensen, mist een hechte, emotionele band met iemand met wie je over persoonlijke dingen kunt praten. Iedereen heeft daar weleens last van. Als je partner je verlaat of je kinderen net uit huis zijn bijvoorbeeld. Meestal weet je dan wel wat te doen om weer verbonden te raken met anderen. Maar sommige mensen lukt dat niet.
Eenzaam zijn is iets anders dan je alleen voelen; het gaat echt om pijn, legt eenzaamheidsexpert Jeannette Rijks uit. Zij schreef het boek De kracht van eenzaamheid. ‘Het activeert in de hersenen hetzelfde gebied als bij iemand die fysieke pijn heeft. Verbonden zijn met andere mensen is een lichamelijke behoefte. We hebben die verbondenheid nodig om gezond te zijn en te overleven. Waarom dat zo is weten we niet precies. Waarschijnlijk omdat de mens een kuddedier is, een sociaal wezen. Al heeft niet iedereen dezelfde behoefte aan omgang met anderen.’
Het brein verandert
Eenzaamheid is een persoonlijke beleving. De een heeft weinig contacten en voelt zich niet eenzaam, de ander wel, ondanks veel schijnbaar goede contacten. Je kunt dus niet zeggen: die mevrouw krijgt zoveel bezoek, die kan niet eenzaam zijn.
Komt eenzaamheid vooral voor bij ouderen? Nee, dat is een misverstand, zegt Rijks. ’90 procent van de eenzame Nederlanders is onder de 75 jaar. Wel is de kans dat je je eigen eenzaamheid goed kunt oplossen bij ouderen vaak kleiner. Bijvoorbeeld als ze niet meer zelf de deur uit kunnen.’
Eenzaamheid symptomen
Wie eenzaam is, loopt meer kans op gezondheidsklachten, zoals hartklachten en depressies. Gemiddeld overlijd je tien jaar eerder dan leeftijdsgenoten. Maar het probleem brengt nog meer gevaren met zich mee, zegt Jeannette Rijks, en dat is iets wat niet veel mensen weten. ‘Op den duur doet het rare dingen met je brein. Wie langer dan een jaar eenzaam is, krijgt eenzaamheid symptomen die te vergelijken zijn met langdurige stress door bijvoorbeeld armoede. De hersenen zijn dan zodanig veranderd dat je het niet meer zelf kunt oplossen.’ Dit blijkt uit onderzoek van John Cacioppo, een Amerikaanse wetenschapper in de sociale neurowetenschap. Rijks: ‘Zo herken je moeilijker de uitdrukking van gezichten, waardoor je een neutraal gezicht al snel bedreigend vindt. Daardoor sta je niet echt open voor nieuwe contacten. Je kunt minder goed beschikken over sociale vaardigheden.’ Verder raakt de hormoonhuishouding verstoord. Gewoonlijk voel je je plezierig als je iemand omhelst, maar dat beloningssysteem functioneert niet meer. De prikkel om met anderen om te gaan, verdwijnt dan. ‘Chronisch eenzaam zijn, maakt je de slechtste versie van jezelf.’
Zelfkennis
Belangrijk dus om eenzaamheid snel te tackelen. Wat kan iemand zelf doen? Nadenken over wat je aan relaties nodig hebt, zegt Rijks. Dat vraagt om tijdsinvestering en vooral: zelfkennis. ‘Waar kom je je bed voor uit? Ga na welke waarden je deelt met anderen; met wie je vaak prima kan opschieten, al zijn ze nog zo anders. Zorg dat je dingen gaat doen waar je zulke mensen tegenkomt. Ontmoet bijvoorbeeld anderen bij een schrijfclub als je van schrijven houdt. Wie nog niet zo lang eenzaam is en dus nog geen veranderde hersenen heeft, kan een cursus volgen, zoals “Vrienden maken” of “Kleur je leven”. Ook belangrijk: onderhoud de relatie met je familie, dan kun je daar altijd op terugvallen.’
Daarnaast is het goed om te beseffen hoe relaties werken, hoe je ze legt en onderhoudt. Daar zijn bepaalde relatievaardigheden voor nodig, zoals openstaan voor een ander en jezelf kwetsbaar durven opstellen. Dingen écht delen met anderen. Weten dat je kunt ruziemaken en het ook weer kunt goedmaken. Gek genoeg heeft 40 procent van de wereldbevolking daar moeite mee, zegt Rijks.
Stappenplan oplossen eenzaamheid symptomen
Om mensen te helpen om hun eenzaamheid symptomen aan te pakken, ontwierp Rijks ‘Creatief leven’, een evidence based hulpsysteem, gefundeerd in wetenschappelijk onderzoek. ‘Mijn stappenplan is ervoor gemaakt om de hersens, die als het ware op slot zitten, weer te activeren. Dat kan door te bewegen op muziek en andere creatieve dingen te doen. Daarnaast biedt de methode twee maanden lang individuele coaching. Zo komen mensen weer beter in hun vel en kunnen ze een plan ontwikkelen: hoe krijg ik weer plezier in het omgaan met anderen en hoe laat ik relaties opnieuw opbloeien?’
Goede hulp vinden is helaas best lastig. Psychologen bijvoorbeeld krijgen tijdens hun opleiding geen kennis van eenzaamheid. Er is nog minstens een generatie nodig om meer basiskennis over dit onderwerp te krijgen, zodat er gerichte hulp kan komen, meent Rijks. ‘We hebben mensen nodig die zich verdiepen in dit onderwerp om anderen te helpen. Als we anders leren omgaan met onze relaties, worden we gezonder.’
Als sociaal werker kun je mensen vertellen dat eenzaamheid niet hun eigen schuld is en dat ze hulp nodig hebben. Activiteiten en uitjes aanbieden lost het probleem niet op.
‘Troost, gezelschap en afleiding zijn geen echte remedie. Probeer iemand liever te helpen om zelf een oplossing te vinden. Om gelukkig te zijn, is nu eenmaal verbinding met anderen nodig.’
De cijfers
Bijna 30 procent van de Nederlanders boven de vijftien jaar is enigszins eenzaam en 8 procent zelfs sterk eenzaam, blijkt uit recente cijfers van het CBS. Dat geldt vooral voor mensen zonder partner. Wie als alleenstaande ook nog kinderen heeft, voelt zich het vaakst eenzaam: 19 procent tegen 12 procent van de alleenstaanden zonder kinderen. Van paren, met of zonder kinderen, is 5 à 6 procent sterk eenzaam.
