‘Zo, Michel*. Hoe gaat het met je?’

‘Ik slaap nu bij een kennis. Ik hou het wel vol, maar het is niet gemakkelijk. Sinds dat incident drie weken geleden heb ik niet meer gedronken. Is het dan wel nodig dat ik urinecontroles heb?’

‘Ik geloof je wel, maar het is toch goed om het scherp in de gaten te houden. Ik zal een afspraak voor je maken met een arts van het consultatiebureau. Michel, ik ga een verzoek tot gratieverlening indienen, zodat de twee maanden die je nog moet zitten omgezet kunnen worden in een werkstraf. Daarvoor moet je hier even tekenen.’

‘Laat dat alsjeblieft zo snel mogelijk zijn, want anders staat het alles in de weg. Ik wil me voor honderd procent inzetten, maar zolang ik geen huis heb word ik echt gek. Ik blijf maar malen.’

Michel (38) is een alcoholist met een lang strafblad vol geweldsdelicten. Ruim twintig jaar een bekende van justitie. Vorig jaar december is hij vrijgekomen en de verslavingsreclassering van Stichting Cad in Zwolle heeft hem na detentie in behandeling gebracht bij de ambulante kliniek De Tender in Deventer. Gespecialiseerd in behandeling van agressie. Daar heeft hij medicatie gekregen en nu bemiddelt de reclassering in huisvesting, schuldsanering en behandeling. Deze keer moet het allemaal anders gaan dan de afgelopen twintig jaar na een detentie. Reclasseringswerker Reinier Zandbergen ziet een positief ingestelde man in Michel, die echt wil veranderen. Het contact dat Zandbergen met Michel heeft is verplicht en zal twee jaar duren. Maar snel gaat dit niet. Tijdens deze twee jaar durende trajectbegeleiding moet de agressie verminderen, de zucht naar alcohol afnemen, huisvesting worden gezocht en schulden worden gesaneerd. Kortom: een rustige, stabiele situatie worden gecreëerd. Michel zou binnenkort een huisje krijgen, maar drie weken geleden ging het mis. Hij had een terugval, greep naar de drankfles en sloeg een ruit in. De politie kwam er aan te pas en die kwam er achter dat Michel nog twee maanden detentie heeft openstaan. Een verrassing voor zowel de reclassering als Michel zelf. Hij bleek in december vrijgelaten vanwege cellentekort en moet nu vanaf januari nog twee maanden zitten. Een ander probleem is dat het team van begeleid wonen na de misstap eerst wil dat Michel wat aan zijn alcoholprobleem gaat doen, voordat hij een huis krijgt toegewezen. Allemaal vertragingen die niet gunstig zijn. Zandbergen vraagt nu gratieverlening aan voor die twee maanden. Als Michel weer moet zitten, wordt het hulpverleningsproces stilgezet.

Tijdens het gesprek met Zandbergen uit Michel zijn frustraties over de onzekerheid waarin hij zit. Hij wil graag een huis en aan zijn andere problemen werken. Maar voorlopig is het einde nog niet in zicht. Volgens Zandbergen is dat ook niet verwonderlijk. ‘Hij komt van ver en moet ook niet verwachten dat hij binnen een paar maanden zijn leven weer op de rails heeft. Mijn taak is om hem te blijven motiveren en te controleren. Daarnaast probeer ik het zorgtraject voor elkaar te krijgen. Tachtig procent van de veelplegers zoals Michel zijn verslaafd en hebben vaak psychische problemen. Om de vicieuze cirkel te doorbreken moet je wat aan deze problemen doen; een belangrijke taak van de verslavingsreclassering.’

Tegenstrijdig beleid

Minister Piet Hein Donner van Justitie heeft andere plannen met de verslavingsreclassering. Op de totale reclassering wordt dertig procent bezuinigd en de verslavingsreclassering moet meer toezicht gaan houden op de uitvoering van werkstraffen. Donner vindt dat begeleidingstaken niet onder justitie horen te vallen. Volgens Krijn in ’t Veld, voorzitter van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ Nederland (SVG), staat dit haaks op alle aandacht voor openbare orde en veiligheid. ‘Je zorgt juist voor een tegengesteld effect. We moeten meer doen met minder geld en ons werk krijgt andere accenten. Meer taakstraffen en alleen kansrijke groepen helpen. Als we begeleidings- en resocialisatietaken niet meer kunnen doen voor de verslaafde veelplegers, dan laat je ze in de kou staan. Wanneer ze zonder hulp vrij komen, staan ze binnen de kortste keren weer op de stoep. De verslavingsreclassering heeft een brugfunctie tussen justitie en zorg. Dat is noodzakelijk om de oorzaak van het criminele gedrag aan te pakken. Met alleen de harde hand bereik je dat niet.’

In ’t Veld vindt dat de detentiefase gebruikt moet worden om de problematiek van de chronisch verslaafden aan te pakken. ‘Je moet ze blijven volgen en niet meer loslaten. Anders raak je ze weer kwijt. En het uitgestippelde beleid draait toch ook om terugdringen van de overlast op straat?’

Als de plannen van Donner doorgaan, dan vertrekt de verslavingsreclassering ook uit de gevangenissen zelf. Terwijl hier, volgens gevangenisdirecteuren, grote behoefte is aan begeleiding. In ’t Veld vindt dat ook de zorg toegelaten moet worden in de bajes. ‘Uit onderzoek is gebleken dat kwalitatief goede behandeling tijdens detentie effectief kan zijn in het voorkomen van terugval in het middelengebruik en het voorkomen van recidive. Gelukkig wordt er momenteel wel druk gesproken over hoe dit te realiseren is, maar justitie trekt hier in principe zijn handen vanaf. Justitie wil grip krijgen op de problematiek door veel regels te definiëren en zaken van bovenaf op te leggen. Maar je kunt nu geen kant meer op. In plaats van te kijken naar hoe je recidive het beste kunt aanpakken en hoe je de overlast op straat kunt verminderen, draait nu alles om de vraag wie wat doet en wie wat betaalt. Van de verbetering die minister Donner voorstaat zal op deze manier weinig terechtkomen.’

Spin in het web

Bij de verslavingsreclassering van Stichting Cad in Zwolle komt eenderde van de aangemelde cliënten in een zorgtraject terecht. Het kost veel tijd om alle zaken voor deze veelplegers te regelen, maar volgens Greet Doornbos, hoofd van de afdeling Justitiële Verslavingszorg in Zwolle, weegt dat bij lange na niet op tegen de totale kosten van de delicten. ‘Niks doen aan de problemen van verslaafde veelplegers kost de maatschappij ontzettend veel geld. En dan hebben we het nog niet eens over de overlast die ze bezorgen. Verslaafde criminelen hebben een hele andere aanpak nodig dan niet-verslaafde delinquenten. Wij proberen de druk te verhogen en met drang zorg te bieden. Ze kunnen kiezen: óf langer zitten, óf met ons een traject in gaan zodat we een deel van de straf om kunnen zetten in een behandeling. We adviseren justitie vaak straffen te stapelen – niet kort zitten voor één delict, maar langer zitten voor meerdere delicten – en te zorgen dat de detentie plaatsvindt op een voor hen ongunstig moment. Dus niet in de koude wintermaanden, wat voor met name daklozen wel goed uitkomt. Als ze langer moeten zitten, hebben ze ook meer tijd om na te denken en hebben wij meer tijd om ze te motiveren aan de problemen te werken. Als we bij de uitvoering van taakstraffen niet meer aandacht kunnen besteden aan de problematiek van deze mensen, dan zullen velen van hen niet meer komen opdagen. Uiteindelijk moeten ze weer de dure cel in.’

Doornbos benadrukt dat met name de rol als spin in het web zo belangrijk is. Ze doelt daarmee op de samenwerking met zorg- en welzijnsinstellingen en de goede contacten met de woningcorporatie en gemeente. ‘We zijn een goede partner in overlastbestrijding en veiligheid. Als deze keten wegvalt, belanden de cliënten tussen wal en schip. Ze hebben nu eenmaal een stok achter de deur nodig. Dwang vanuit justitie is goed als externe motivatie. Dat zal vervallen als justitie zich niet meer met de zorgtaken bemoeit.’

Krijn in ’t Veld noemt verslaafde veelplegers ‘wandelende tijdbommen,’ wanneer er niet langer gewerkt wordt aan de verslavingsproblematiek. ‘Ik ben erg benieuwd wat de motivatie van Donner precies is. Hoe leg je dit uit? Deze chronisch verslaafde mensen zullen niet stoppen als we niks aan de verslaving doen. Als wij de taken waar onze expertise ligt niet meer kunnen uitvoeren, kun je je afvragen of je nog wel met verslavingsreclassering bezig bent.’

Ook Michel maakt zich grote zorgen. Het terugkeren in de maatschappij valt hem zwaar. Hij heeft de motiverende woorden die Reinier Zandbergen hem geeft hard nodig. ‘Ze laten me toch niet aan mijn lot over?’

* De naam Michel is om privacyredenen gefingeerd.