Mevrouw Hoekstra ligt ontspannen achterover. Haar ogen zijn gesloten en om haar lippen verschijnt een glimlacht. Zachtjes begint ze mee te neuriën met het liedje van de accordeoniste die naast haar staat. Als de muziek stopt, slaakt mevrouw Hoekstra een zucht. ‘Heel mooi,’ zegt ze. ‘Ik dank u zeer. Dat was een wijsje uit mijn jeugd waar ik goede herinneringen aan bewaar.’Even verderop rent een feestelijk uitgedoste man door de gang. Hij is op zoek naar de heer Dorst van de facilitaire dienst om hem namens Dorsts collega’s persoonlijk een compliment te brengen.

De zintuigartiesten van de Amsterdamse stichting Anders Beleven zijn ingehuurd om het personeel van behandelcentrum De Batting in Harlingen (onderdeel van het Medisch Centrum Leeuwarden) van een onorthodoxe dag te voorzien. Ze vertellen een verhaal, geven een handmassage, zingen of spelen een lied, laten allerlei geuren ruiken of brengen persoonlijke complimentjes over. Stichting Anders Beleven werd in 1995 opgericht om de menselijke aandacht terug te brengen in de gezondheidszorg. Ze richt zich op zowel patiënten als medewerkers van zorginstellingen waar deze aandacht ‘door technologische of economische belangen’ in het gedrang is gekomen.

Rozengeur

Vlak voor de organisatie van de personeelsdag in De Batting, waren de zintuigartiesten van Anders Beleven in een verpleeghuis waar een patiënt in coma lag. Eén van de artiesten maakte corsages van verse bloemen en deelde die uit. De vraag was, ook bij het afdelingshoofd, of de patiënt het zou merken. Vervolgens ging de zintuigartiest de kamer binnen met een geurende roos, vertelde er een verhaaltje bij en spelde vervolgens de roos op de pyjama van de jongen die in coma lag. Op het moment dat ze weg wilde lopen, hief de jongen zijn hoofd op en rook aan de roos. ‘Het is,’ zegt Hannah Freud, directeur van Anders Beleven, ‘een goed voorbeeld van wat het prikkelen van de zintuigen teweeg kan brengen’. Daarbij rakelt ze een andere gebeurtenis op, toen een zintuigartiest een vrouw masseerde wier benen verlamd waren. De vrouw vroeg ook haar verlamde benen te masseren. Ze raakte ontroerd en kreeg opeens een soort reflex in haar benen waardoor ze eens stukje bewogen. Freud: ‘Als je ziek bent of dagelijks verzorging nodig hebt, is het belangrijk dat de patiënt als volledig mens wordt gezien. Er is vrijwel altijd veel meer gezond dan ziek. Natuurlijk vraagt een ziekte om een uitgebreide en zorgvuldige behandeling. Maar wat gezond is, moet niet vergeten worden.’

Stichting Anders Beleven richt zich op uiteenlopende instellingen in de gezondheidszorg, zoals ziekenhuizen, verpleeg- en verzorgingshuizen, revalidatiecentra, koepelorganisaties, patiëntenverenigingen, thuiszorginstellingen en organisaties in de gehandicaptenzorg en ggz: De zintuigartiesten kunnen onder meer muzikanten zijn, masseurs, grimeurs, gedichten voordragers en zangers. Zij lopen door de instelling en bieden kleine activiteiten aan hun ‘klanten’ aan. ‘Het is natuurlijk niet zo,’ aldus Freud, ’dat je iemand dertig keer aan je bed krijgt. We vragen van tevoren of iemand het goed vindt als er een zintuigartiest langs komt.’

Behalve voor betaald personeel en patiënten of bewoners zijn de activiteiten van Anders Beleven ook bedoeld voor vrijwilligers en bezoekers. Doordat de zintuigen de leidraad zijn voor de activiteiten zijn deze toegankelijk voor iedereen, ongeacht opleidingsniveau, functie, cultuur, leeftijd en lichamelijke of geestelijke beperkingen.

‘Voordat onze stichting van start ging,’ vertelt Freud, ‘was er het idee om een soort rondreizend circus te maken dat langs ziekenhuizen zou kunnen trekken.’ Ze vertelt dat een broer van één van de initiatiefnemers directeur was in een ziekenhuis in Dordrecht dat een jubileum te vieren had. Deze wilde het experiment wel aangaan, waardoor het toen kersverse Anders Beleven in mei 1995 met negentig zintuigartiesten naar het ziekenhuis ging. Anno 2004 kan de formule volgens Freud makkelijk worden overgenomen door de zorgomgeving. ‘Het idee is simpel. Het is aan de zorginstellingen zelf om daar iets mee te doen. We zeggen wel altijd tegen de artiesten dat zij niet moeten denken dat zij het beter weten. We komen met respect voor het werk en de werkzaamheden in de instellingen. Mensen werken keihard en vaak met hart en ziel, maar soms kan het verhelderd werken als je je openstelt voor andere werkwijzen.’

Ontroering

Het idee van Anders Beleven is dat het gewone werk in de zorginstellingen doorgaat, terwijl de zintuigartiesten aan het werk zijn. Of, zoals zij zelf zeggen ‘beleef een gewone dag eens anders’. Ter voorbereiding lopen medewerkers van de stichting een paar dagen mee in de instelling om deze goed te leren kennen. Daarbij schenken ze aandacht aan de aard en de cultuur van de instelling. Voor alles geldt de focus op het gezonde, via het aangenaam prikkelen van de zintuigen, in een persoonlijke ontmoeting voorop staat. Het uitgangspunt was aandacht voor het gezonde in de zorg en dat is nog steeds het basisprincipe van onze stichting. Aandacht schenken aan wat goed gaat, waar men trots op is en wat men prettig vindt. Dat proberen we dan te stimuleren door het prikkelen van de zintuigen. Je laat mensen iets aanraken of voelen, luisteren naar mooie muziek, kijken naar een mooi uitzicht, iets proeven of ruiken, iets horen of zeggen. Bedoeling is dat de patiënt zich prettig voelt. Daarbij gaat het er ook om dat mooie en ontroerende dingen de mensen raken op een manier waardoor de eigen creativiteit en vitaliteit worden geprikkeld. Er kunnen zeer bijzondere momenten ontstaan. Belangrijk is de persoonlijke ontmoeting tussen de zintuigartiest en haar “klant”. Dat wat de artiest doet, moet een middel zijn om verbinding te leggen van mens tot mens.’

‘Soms zijn de gebeurtenissen niet alleen ingrijpend voor de patiënt en eventuele familie of vrienden,’ vertelt Hannah Freud, ‘maar ook voor de artiesten. We hebben daarom altijd voor de artiesten een ruimte waar ze naar toe kunnen als er iets is. Afspraak is dat ze in geen geval huilend de gangen over gaan, hoe aangrijpend sommige gebeurtenissen ook zijn. Soms ligt de ontroering in iets heel kleins. Bijvoorbeeld bij die oude vrouw van in de tachtig die een gekleurde badge opgespeld kreeg met de vraag hoe ze genoemd wilde worden. “Schrijf maar Dirkje”, antwoordde ze, waarop ze de hele dag met die naam werd aangesproken. Deze vrouw was zo ontroerd omdat ze haar eigen naam al heel lang niet meer gehoord had. Niemand sprak haar nog op deze leeftijd met haar voornaam aan. Iedereen zei mevrouw Hooidrager of oma in plaats van Dirkje. “

‘Soms zie je ook familieleden heel emotioneel reageren,’ vervolgt Freud, ‘wanneer ze hun familielid heel lang niet hebben zien reageren, terwijl deze opeens lacht bij de geur van gebrande koffiebonen of kruidnagel. Kruiden als kaneel of kruidnagel leggen een directe verbinding naar de associaties in het verleden.’

In het Harlingse behandelcentrum De Batting reageert het personeel enthousiast op de komst van de zintuigartiesten. ‘Een gezonde zorgomgeving is voor iedereen van grote waarde,’ aldus Freud. ‘Het moet een omgeving zijn waar alle medewerkers gewaardeerd worden om hun inzet en waar een compliment of een schouderklopje uitgedeeld wordt. Wanneer de mensen in elkaar geïnteresseerd, is er ook ruimte voor verschillen tussen mensen Zo ontstaat er een gevoel van samenhang tussen de diverse afdelingen en disciplines.’

‘Medewerkers van zorginstellingen geven vaak heel veel aan patiënten,’ ervaart Freud. ‘Zij vinden het dan ook heel leuk als er iets voor hen wordt gedaan. Zo hebben we de complimentenservice, waarbij artiesten een compliment op een kaartje van de ene werknemer naar de andere overbrengen. Uiteraard wordt het compliment met veel toeters en bellen gepresenteerd. De artiesten zijn een soort postbodes die door de zorginstellingen lopen. Vaak komt er een stroom van complimenten op gang. Het klinkt simpel en kinderachtig, maar het doet de mensen veel als iemand een compliment krijgt. En vooral in deze tijd merken we dat waardering voor de medewerkers heel belangrijk is.’