door Alexandra Sweers en Carolien Stam – Mevrouw Bouwman uit Noord-Brabant krijgt van haar vaste huishoudelijke hulp een papier om te ondertekenen: haar hulp moet weg bij haar oude werkgever Markelanden, want die heeft de gunning voor huishoudelijke hulp niet gekregen. De hulp kan naar de nieuwe zorgaanbieder aan wie de opdracht is gegund, met meeneming van de cliënt. Tzorg ziet de kans schoon om alvast wat uren huishoudelijke hulp binnen te slepen. ‘De bij Markelanden ontslagen werknemers moeten opnieuw solliciteren bij Tzorg. Neem je als hulp een cliënt en dus zorguren mee, dan word je sneller aangenomen’, constateert de schoondochter van een cliënt. Zij is bij toeval op bezoek als de hulp met de te ondertekenen brief komt. ‘Ik heb de gemeente gebeld. Die zegt: “Niets ondertekenen”. Daar is toch niet meer wijs uit te worden? Met dit soort toestanden kun je een oud mens die alleen maar hulp nodig heeft niet opzadelen.’

Kort geding
Het verhaal van mevrouw Bouwman staat niet op zichzelf. Met de nieuwe aanbestedingsrondes in het laatste kwartaal van dit jaar worden de problemen en beperkingen van de aanbesteding van de huishoudelijke hulp weer zichtbaar. Zoals in West-Brabant: een aantal gemeenten besteedt de huishoudelijke hulp gezamenlijk aan tegen 19,65 euro per uur bruto. Thuiszorgorganisaties Thebe en De Markenlanden spannen daarop een kort geding aan. Voor dit bedrag kunnen ze geen huishoudelijke hulp leveren. Wethouder Kees Jongmans van de gemeente Roosendaal is er echter van overtuigd dat de rechter de gemeenten in het gelijk zal stellen. Dat gebeurt ook.
In Utrecht wint de gediskwalificeerde organisatie Aveant een kort geding tegen de gemeente. Utrecht heeft Aveant uitgesloten, omdat de zorgorganisatie niet zou voldoen aan de voorwaarden in de aanbesteding. Zo’n 1200 medewerkers dreigen hun baan te verliezen. In Twente werken twaalf gemeenten samen bij de aanbesteding. Ze bieden een uurtarief van 19 euro bruto. Drie euro te weinig, vinden de zorgorganisaties Livio, Carint Reggeland, Thuiszorg Noord West Twente en Zorgaccent.

Schoonmaakgigant
Dan verschijnt er een andere speler op het Twentse toneel. Thuiszorgservice Nederland (TSN), een dochteronderneming van schoonmaakgigant Asito, tekent in op de aanbesteding en wordt een groot deel van de markt gegund. Gevolg is een ontslaggolf die 1500 tot 2000 thuiszorgmedewerkers treft bij de organisaties die misgrijpen. De ontslagen werknemers kunnen uiteindelijk, na overleg tussen TSN en vakbond Abvakabo, tegen dezelfde arbeidsvoorwaarden bij TSN aan de slag. De gemeente Enschede besluit na alle ophef tot een onderzoek naar de aanbesteding en de gevolgen voor werknemers en cliënten. Want dat de aanbesteding een behoorlijke impact heeft op werknemers en cliënten is gebleken.
Het belang van Ellen de Boer is niet gebaat bij de overname van Meavita door TSN, begin 2009. Na acht jaar dienstverband bij Meavita in Den Haag is haar salaris bij TSN met 250 euro per maand gekort. Met 37 uur werken per week verdient ze nu nog 834 euro netto om haar gezin met twee kinderen te onderhouden. Haar onkostenvergoeding van 65 euro per maand heeft ze al tien maanden niet ontvangen, ondanks herhaaldelijke verzoeken. Volgens haar gaat er ook heel wat mis in de planning. ‘Collega’s klagen allemaal, maar ze willen niets zeggen, omdat ze bang zijn voor ontslag.’

Morrelen aan periodieken
Wim van der Hoorn, regiobestuurder bij Abvakabo, vindt dat de aanbestedingsregels beter kunnen. ‘Onduidelijk is tegen welke eisen het “toezien” op overname van medewerkers gebeurt. Wij vinden dat de gemeenten van de overnemende partij moet eisen dat zij de CAO VVT (voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg, red.) hanteren. Een partij als Thuiszorg Service Nederland gaat aan de rechten van de werknemer voorbij. Ze morrelt flink aan de functiewaardering en de periodieken, waardoor de werknemer er 2 euro per uur op achteruit gaat. TSN prijst zich de markt in, maar kan haar prijzen niet erg lang hanteren.’
Directeur Jan Torny van TSN geeft toe dat nieuwe werknemers in de lagere schaal hh1 worden aangenomen. ‘Maar dat doet heel Nederland,’ zegt hij. ‘Vroeger werd alles op hh2-niveau ingeschaald, dus met zorgsignalering. Nu bepaalt de gemeente of er een
zorgindicatie bijkomt of niet.’ De directeur zegt gewoon de CAO VVT toe te passen, net als andere zorgaanbieders. Hij vindt overigens wel dat de overdracht van personeel volgens landelijke afspraken moet worden geregeld en niet aan de markt mag worden overgelaten.

Vaste contracten
Enschede en Roosendaal, de voorzittende gemeenten van de regionale aanbesteding in Twente en West-Brabant, laten de afspraken over arbeidsvoorwaarden over aan de markt. Nicole Alink, inkoopadviseur bij de gemeente Enschede, zegt dat de gemeente wel kan toezien op de overname van werknemers, maar niets kan afdwingen. ‘Je kunt je wel afvragen of deze sector geschikt is om in aan te besteden. Je ziet het ook veel in de bouwsector: werkgevers krijgen een opdracht niet en ontslaan personeel. Maar in de zorgsector hebben we ook nog te maken met cliënten.’ Eén van de mogelijke oplossingen is volgens Alink dat de overheid één tarief voor huishoudelijke hulp vaststelt.
Ook wethouder Kees Jongmans van de gemeente Roosendaal heeft dubbele gevoelens over de aanbesteding. ‘Ik zou het liefst op basis van vaste contracten met vertrouwde aanbieders in de regio werken. Als nieuwe zorgaanbieders de gunning krijgen, zie je allerlei problemen ontstaan in de communicatie met cliënten. Ze kennen de lokale cultuur of het dialect bijvoorbeeld niet.’ Toch heeft de marktwerking zich ook bewezen, vindt de Brabantse wethouder. ‘Ondanks dat het tarief van 19,65 euro fors ter discussie stond, zijn er 18 geldige inschrijvingen. Waarvan sommigen zelfs onder het tarief liggen.’
Jongmans denkt dat dit systeem op termijn niet houdbaar is. ‘De zorgvraag blijft groeien en wordt steeds complexer. Als er iedere twee jaar een nieuwe aanbesteding is, kun je moeilijk met zorgaanbieders om de tafel gaan zitten om te werken aan innovaties in de zorg.’

Gedupeerd
Verkeren de werknemers bij aanbestedingen in onzekerheid over werk en inkomen, de gevolgen voor de cliënten zijn minstens zo onzeker. BrabantZorg, zorgorganisatie in Oost-Brabant, is één van de oude zorgaanbieders die de gunning opnieuw heeft gekregen in verschillende gemeenten. Tegen tarieven variërend van 21 euro tot 24,50 bruto per uur hh1 en hh2. Wilma de Jong, lid van de raad van bestuur van BrabantZorg, vindt dat de cliënt wordt gedupeerd: ‘De cliënt heeft maar één wens: de vaste hulp houden. Als de organisatie van hulp Ans de gunning niet krijgt, verkeren Ans én de cliënt in grote onzekerheid. Wat gaat er gebeuren, komt er een nieuwe, vreemde hulp? Heeft Ans nog wel een baan?’
Voor de cliënt is die onzekerheid heel vervelend, stelt De Jong, want ouderen leven vaak in een kleine wereld en zitten in een kwetsbare positie. ‘De cliënt krijgt een lijst van namen van zorgaanbieders waaruit hij kan kiezen. Maar als je 86 jaar bent, leiden meer keuzes niet altijd tot een beter leven. Wat is de meerwaarde van het lijstje van zorgaanbieders als je gewoon je eigen hulp wilt? Een huishoudelijke hulp is iets anders dan in de supermarkt kiezen uit drie smaken jam.’
Ook Nel Barendsen, adviseur bij ANBO, de bond voor ouderen, bevestigt dat een vertrouwde hulp heel belangrijk is voor de cliënt. ‘De mensen die bij ons aan de bel trekken, vormen nog maar het topje van de ijsberg. Ineens krijgen de ouderen een brief thuis met de vraag of ze zorg in natura willen, of een persoonsgebonden budget. Ze hebben geen idee wat ze moeten doen.’ Barendsen vindt dat er te vaak door gemeenten meer op de prijs dan op de kwaliteit wordt gelet. ‘Hulp in de huishouding is meer dan schoonmaken.’

Interne cultuur
Niet alleen in Twente duikt TSN op, ook in Amersfoort, Harderwijk en Den Haag krijgt de organisatie de gunning. Een aanbieder als TSN kan goedkoper huishoudelijke zorg bieden. Volgens directeur Torny concurreert het bedrijf niet op arbeidsvoorwaarden, maar zijn de bedrijfsmatige processen veel goedkoper. ‘Voor de administratie hebben wij bijvoorbeeld een eigen automatiseringssysteem, opgezet vanuit de mensen die de zorg coördineren en niet, zoals gewoonlijk, afgestemd op controllers. We werken bovendien vanuit verschillende locaties in de buurt. Daarom kunnen wij efficiënter werken.’
Torny denkt de interne cultuur van de grote thuiszorgorganisaties dwarszit, ook voor de toekomst. ‘Reguliere zorginstellingen hebben nauwelijks actie ondernomen bij de verandering van de markt. Er werken nog steeds dezelfde mensen, er heerst nog steeds een bestuurlijke cultuur en ze gaan uit van het oude principe: “als je in jaar x een tekort hebt, krijg je in jaar y meer budget”. Dat gaat in laatjes en gaatjes van je organisatie zitten.’
Wilma de Jong van BrabantZorg denkt ook dat TSN efficiënter werkt en daardoor tegen een scherpere prijs kan intekenen. ‘Dat heeft te maken met hoe TSN opereert. Zij lichten er één productonderdeel uit, maar steken geen energie in regionale binding en zorgprocessen. Juist die afstemming van de zorg met andere partners als het maatschappelijk werk, gemeenten, gehandicaptenzorg, kost veel energie en menskracht. Je kunt dat overhead noemen, maar het is wel belangrijk voor het zorgbeleid in de wijk en de regio. Ik heb TSN nog nooit aan tafel gezien voor een overleg over hoe we regionale zorgproblemen afstemmen.’
De huishoudelijke zorg is voor TSN een springplank naar andere vormen van AWBZ-zorg. Torny: ‘Mensen die nu huishoudelijke hulp nodig hebben, zullen op termijn ook zorg nodig hebben. Wij willen alle zorgproducten leveren.’ Hier en daar ziet Torny wel dat het zorgaspect bij gemeenten minder meetelt, zodat ze een ander tarief (hv1) aan de hulp kunnen hangen. ‘Op een bepaald moment moet je tegen gemeenten zeggen: “U vraagt van mij onverantwoordelijk gedrag als ik alleen huishoudelijke hulp moet leveren als er ook zorg nodig is.”’ Volgens Torny is er door sommige gemeenten wel degelijk op huishoudelijke hulp bespaard. ‘Vroeger was de gemiddelde uurprijs ongeveer 27 euro bruto, nu is dat 21 tot 22 euro, en daar zit al een cao-loonsverhoging van 10 procent in verwerkt.’

Overstappen
Wat heeft het aanbestedingscircus uiteindelijk opgeleverd? Iedere twee (of vier) jaar veel onrust bij cliënten en werknemers die moeten overstappen naar een andere aanbieder. Een grotere focus op geld, waardoor de zorg verschraalt. Veel kosten en administratieve rompslomp in het aanbestedingsproces. De Jong (BrabantZorg): ‘Voor de huishoudelijke hulp ben ik voor productafspraken en rapportages aan negen gemeenten verantwoording schuldig.’ Ook Torny erkent dat de administratieve druk hoog is: ‘Ik heb tientallen juristen die zich ermee bezig houden.’
Maar de aanbesteding heeft ook tot scherpere prijzen voor huishoudelijke hulp geleid en organisaties met hun neus op de overhead gedrukt. Inmiddels heeft wethouder Jongmans (Roosendaal) contact met wethouder Ed Wallinga in Enschede. Zij willen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten op korte termijn om tafel om over de aanbesteding en vernieuwing in de zorg te praten. Ondertussen houden gemeenten en zorgaanbieders het proces in bijvoorbeeld Raalte en Leeuwarden nauwlettend in de gaten. De Jong: ‘Daar noemen ze de huishoudelijke hulp “zorg” en is die dus niet meer aanbestedingsplichtig.’ Ze willen op basis van onderhandelingen met verschillende zorgaanbieders de gunningen verstrekken. Dan heb je als zorgaanbieder zicht op hoe ver je kunt gaan met de prijs, en ook de gemeente heeft zicht op wat redelijk is. Dan kunnen grote schokken in de gunningen worden vermeden en is er voor werknemers en cliënten veel onzekerheid weg.’

De namen van mevrouw Bouwman en Ellen de Boer zijn gefingeerd.

Dit artikel staat in Zorg + Welzijn Magazine nummer 12, december 2009.

Bron: Foto: ANP/Koen Suyk