Het dossier ‘Wat werkt bij de aanpak armoede en schulden’ dateert oorspronkelijk uit 2020 en krijgt op dit moment een update. Projectleider Mirjam Andries van Movisie: ‘Voor de nieuwe versie hebben we nauw samengewerkt met ervaringsdeskundigen, om ervaringskennis als gelijkwaardige kennisbron toe te voegen. Dit levert naast onderbouwing en verdieping van wat we al wisten ook nieuwe, voor sommigen verassende, inzichten op.’ Voor sociaal professionals zijn deze acht inzichten over aanpak armoede het meest relevant:

Inzicht 1: aanpak armoede is geen individueel probleem

Het mensbeeld dat lang heerste in de politiek en maatschappij is aan het veranderen, ten gunste van de mensen om wie het gaat. Andries: ‘Er lijkt een einde te komen aan de gedachte dat je in een rijk land als Nederland geen geldproblemen hoeft te hebben. En als je ze wel hebt, dat het dan een individueel veroorzaakt en op te lossen probleem is.’ Eigen schuld dikke bult blijkt gewoon niet te kloppen.

Het wordt steeds breder ingezien dat de overheid vaak zelf de veroorzaker is van de problemen. Denk alleen maar aan de toeslagenaffaire. Bovendien is het minimumloon te laag om van rond te komen, en daarmee ook de uitkeringen. Dat stelde de Commissie sociaal minimum onlangs in haar eerste rapport. ‘De commissie bepleit ook dat het hele stelsel van de sociale zekerheid veel eenvoudiger moet.’

Inzicht 2: werk is niet dé oplossing

Lange tijd was de overtuiging dat aan het werk gaan dé weg was om uit de armoede te komen. Dat dat beeld onjuist is, noemt Andries als tweede inzicht. ‘De groeiende groep werkende armen doet politici inzien dat werk niet de enige oplossing is. Bovendien is de huidige arbeidsmarkt niet inclusief: er is geen volwaardige plek voor een grote groep die graag wil werken maar aan de kant staat. Zij blijven achter in een bestaansonzekere en precaire situatie.’

Inzicht 3: de hulpverlening voegt stress toe

Andries: ‘De ervaringsdeskundigen die betrokken waren bij het wat werkt bij-dossier zeggen allemaal: de hulpverlening voegt nogal eens extra stress toe. Als je een schuldhulpverleningstraject in wilt bijvoorbeeld. Dan is soms een vereiste dat de administratie op orde is. Maar dat is niet realistisch als mensen door alle stress hun post al maanden, soms jaren, niet openen.’

Het komt ook voor dat mensen die te laat of niet op een afspraak met hun klantmanager verschijnen,  gekort worden op hun uitkering, zonder enig gesprek. ‘Ik hoorde laatst ook van iemand’, vervolgt Andries, ‘dat hij de vereiste documenten niet in de correcte volgorde had aangeleverd. Dat moest dus opnieuw, en vervolgens moest hij weer een maand wachten.’ Van dit soort praktijken zal niemand voorstander zijn, maar ze bestaan wel.

Inzicht 4: met een training stress-sensitief werken ben je er niet

De stress waaronder mensen leven wordt volgens Andries zwaar onderschat. ‘Als je je geld vanuit 21 verschillende regelingen bijeen moet sprokkelen, dan heb je daar een dagtaak aan. Veel mensen weten vervolgens nog niet of het ze lukt om elke dag een maaltijd op tafel te zetten. Dan vergeet je nog wel eens een afspraak of laat je die post maar dicht.’

Kennis hebben van wat stress doet met het menselijk brein kan daarbij zeker helpen, volgens Andries. Hetgeen niet wil zeggen dat je er als sociaal professional bent met een training stress-sensitief werken: ‘Dat is bijna verworden tot een kunstje. Het gaat niet in op de gevoelens van uitsluiting en zelfstigma die ook vaak spelen. Er moet bovendien aandacht zijn voor wat het gevoel van uitzichtloosheid met mensen doet. De inzet van ervaringsdeskundigen kan daarbij helpen. Zij begrijpen die gevoelens.’

Inzicht 5: mensen met geldproblemen kunnen best budgetteren

Een ander inzicht is dat mensen met geldproblemen vaak erg goed kunnen budgetteren. Andries hekelt in dit verband het ruime aanbod aan budgetcursussen. ‘Dat werkt stigmatiserend. Alsof mensen in armoede of schulden niet met geld om kunnen gaan. Dat kan zo zijn voor een deel van de doelgroep, maar voor velen van hen geldt juist het omgekeerde: zij zijn ontzettend creatief met het weinige dat ze hebben. Maar als er niet genoeg geld is voor basisuitgaven zoals gezond avondeten én nieuwe gymschoenen voor je kinderen, dan valt er weinig te budgetteren.’

Inzicht 6: angst voor geldmisbruik is ongegrond

Met meer geld alleen lossen we de problemen die gepaard gaan met de aanpak armoede en schulden niet op, dat maakt alles wat hierboven beschreven staat wel duidelijk. Toch leveren programma’s die ‘gewoon’  geld geven, zoals dat van het Kansfonds, het Bouwdepot en Collectief Kapitaal wel degelijk interessante inzichten op, weet Andries. ‘Geld geven zonder allerlei voorwaarden heeft een positief effect op het welzijn van mensen. Onderzoek in binnen- en buitenland laat verder zien dat mensen geen onverantwoorde uitgaven doen. Die angst bij overheden blijkt ongegrond. Mensen besteden het geld aan kleding voor de kinderen, gezond eten of een opleiding.’ Ze voegt er nog aan toe dat ook een huisdier een verantwoorde uitgave kan zijn, ook al heeft iemand weinig geld. Zeker als het dier de enige motivator is om naar buiten te gaan.

Inzicht 7: hulpverleners worden gezien als verlengstuk van de onbetrouwbare overheid

Het laatste inzicht dat Andries noemt op basis van de inbreng van ervaringsdeskundigen, is dat de mensen om wie het gaat hulpverleners vaak zien als verlengstuk van de overheid. ‘Ook al zie je jezelf absoluut niet zo en bén je het ook niet, het is goed om je hier wel bewust van te zijn. Want dat maakt het begrijpelijker dat mensen terughoudend zijn als je bijvoorbeeld aanbiedt om samen een toeslag of gemeentelijke tegemoetkoming aan te vragen.’

Het niet-gebruik komt deels doordat mensen bang zijn om fouten te maken en ze vrezen dat ze de tegemoetkoming later weer terug moeten betalen. Andries adviseert om aan te sluiten bij initiatieven waar mensen zich vertrouwd voelen, zoals bewonersinitiatieven. Om de energietoeslag aan te vragen ontstonden bijvoorbeeld hulpacties voor en door inwoners, zoals in Eindhoven door PvdA en KBO.

Verder lezen:
Dit artikel over de hardvochtige effecten van overheidshandelen voor burgers binnen de sociale zekerheid, waarover onderzoeksbureau Panteia rapporteerde.