Ja, er staan wat groene bomen heen en weer te deinen in de wind op deze druilerige zomerdag, maar verder is dit grijze bedrijventerrein onmogelijk inspirerend te noemen. Je verwacht daarom niet dat hier, ingeklemd tussen een ggd-testlocatie en een trampolinespringpark, een gigantisch kunstatelier zit met als de ambitie de meest inspirerende dagbestedingsplek van Nederland te worden. Maar je moet een boek niet op zijn kaft beoordelen. Tijd om binnen te kijken.

Unieke mensen

In verschillende ateliers, verspreid over drie volledige etages, zitten mensen geconcentreerd te schilderen, weven, kleien en breien. Er worden sieraden gemaakt, gebakjes uitgedeeld, aardewerk gebakken en de journalist ter plaatse wordt bijna aangereden door een oudere vrouw met een rollator. ‘Ja, ik wou er niks van zeggen, maar je loopt hartstikke in de weg’, roept de vrouw, die haar balans terug probeert te vinden. Het is Ans*, ze komt hier al jaren en zorgt regelmatig voor wat reuring op de keramiekgroep. De groep, bestaande uit mensen met een Wmo-, pgb- of Wlz-indicatie, haalt de schouders erbij op. Ze zijn gewend aan de grillen van Ans.

De vriendelijke zorgspecialist Nanja Bongers, gehuld in een vrolijk, oranje-linnen jumpsuit kan er wel om lachen. Zij, en nog twee andere zorgspecialisten, begeleiden in het atelier de deelnemers. ‘We hebben hier te maken met een mix van zo veel heerlijk unieke mensen’, vertelt Nanja. ‘Dat kan soms een beetje schuren. Maar de groep moet zich hier veilig voelen, dat is heel belangrijk. Dus als iemand echt te ver gaat grijpen we in. Dat is meestal genoeg om de rust te laten terugkeren.’

Kwaliteit

Nanja geeft een rondleiding door de verschillende ateliers. Aan de muren is nauwelijks een kaal plekje te bespeuren. Overal hangen creatieve werken, die niet zouden misstaan in een gemiddelde kunstexpositie. Bollen keramiek met grachtenpandjes erop geschilderd, beeldjes met gedetailleerde keramische werkjes, zelfportretten, houtskooltekeningen, noem maar op.

In dit atelier blijft het niet alleen bij dagbesteding. De mensen die er komen kunnen écht de kunstenaar in zichzelf ontplooien en dat is precies het doel van oprichtster en algemeen directeur Annemarie Plinta. Zij richtte dit atelier op in 2015 omdat doelgroepen buiten de boot dreigden te vallen. ‘Mensen met een ggz- en/of lvb-achtergrond hebben meer ondersteuning nodig dan dat men toen dacht. We zijn hierin bevestigd door de sterke groei die we de afgelopen jaren hebben doorgemaakt.’

Rembrandt

Atelier de Zwaan is dus gespecialiseerd in de begeleiding van mensen met een lvb en mensen met ggz-problematiek. ‘Soms is deze laatste groep hoogopgeleid en die wordt niet genoeg uitgedaagd in workshops bedacht door de gemiddelde activiteitenbegeleider’, zegt Annemarie. Om een hoog niveau aan dagbesteding neer te zetten, werkt Annemarie uitsluitend met mensen met ‘een goede kunstopleiding’ die feeling hebben met de doelgroep. ‘Dit is een uniek concept, nergens anders in Nederland wordt het zo gedaan’, meent ze.

Naast dat het genoeg uitdaging biedt, geeft het ook een boost in het zelfvertrouwen van deelnemers als ze echt iets (moois) kunnen maken, onder begeleiding van een echte kunstenaar, ziet Annemarie. ‘Als een cliënt hier zegt: ik wil de nieuwe Rembrandt worden, dan moet dat kunnen.’

Koffietijd

‘Zet een theetje voor mij, maak wat tijd voor me vrij’, zingt een stem vanuit het keramiekatelier. Het is half 3 en dat betekent koffie- en theetijd bij de keramiekgroep. De koekjestrommel gaat rond, ik pak een oreo. Ans kijkt me een beetje argwanend aan. ‘Ik ga niet met de journalist praten, hoor.’ De 30-jarige Karlijn wil juist graag vertellen over haar tijd hier op de dagbesteding. Terwijl we drinken uit keramische kopjes die door de groep zelf zijn beschilderd, steekt zij van wal. ‘Ik heb een kruis gemaakt met daarop een hart, een libelle en vogeltjes. Het hart staat natuurlijk voor de liefde. Met de libellen en vogels verwijs ik naar de natuur. We hebben deze dieren namelijk hard nodig om de natuur gezond te houden, maar we zorgen niet zo goed voor hen. Ik maak me daar best druk om. De natuur is zo belangrijk voor ons, bijvoorbeeld om tot rust te komen.’

Karlijn vertelt dat ze niet goed mee kan komen in de huidige maatschappij en dat ze daarom hier is, drie dagdelen per week. ‘Tijdens een gesprek met een psychiater vroeg hij mij eens: “Wat is er ‘mis’ met jou, volgens jouzelf?” Ik antwoordde: “Ik ben maatschappijziek”. “Die diagnose bestaat niet”, zei hij. “Ik wed dat het over tien jaar wel bestaat. De maatschappij is ziekmakend”, antwoordde ik.’

De Zwaan is voor haar een veilige plek waar ze regelmaat ervaart en even uit haar hoofd kan, vertelt Karlijn. En zo ervaren de andere deelnemers op deze groep het ook.

Regie

Wat opvalt, is dat de deelnemers goed gebekt zijn. Misschien komt dat doordat de regie van de dagbesteding voor een groot deel in hun eigen handen ligt. Directeur Annemarie: ‘Iedere 4 maanden mogen de deelnemers in een atelieroverleg vertellen wat ze van de workshops vinden en hoe ze de begeleiding van de kunstenaars ervaren. Het gebeurt niet vaak, maar soms zetten de deelnemers dan een kunstenaar weer ‘op straat’. Dat is tot nog toe 2 keer voorgekomen.’ Nanja vult aan: ‘Er was bijvoorbeeld een kunstenaar die door de deelnemers werd ervaren als arrogant. Nadat niemand zich meer intekende voor zijn workshops hebben we hem, na een goed gesprek, uiteindelijk laten gaan.’

Kunstenaars werken hier op zzp-basis. Geeft dat hen niet veel onzekerheid? ‘Nee, ze hebben bij ons 2 tot 3 dagen per week werk, dus een regelmatig, vast inkomen. En ze hoeven zelf geen materialen of deelnemers te regelen en hebben een gigantisch atelier tot hun beschikking. Dus het is een win-win situatie’, ziet Annemarie. Vakspecialist keramiek Nienke Wiemers is desgevraagd inderdaad heel blij met haar atelier en de manier van werken. ‘Zoiets had ik in mijn eentje nooit kunnen opzetten, joh! Het voelt als een paradijsje.’

De impact van corona

Sinds corona is er wel wat veranderd binnen het atelier. Zo stromen er opvallend veel jongeren binnen van tussen de 18-22 jaar die vastgelopen zijn op school, zien Nanja en Annemarie. De twee denken dat dit ligt aan aan de covid-maatregelen van de afgelopen jaren, en het uitblijven van perspectief en sociale aansluiting. Ook speelt de steeds grotere prestatiedruk in de maatschappij misschien een rol hierbij.

Nanja maakt zich zorgen over deze groep. ‘Ze hebben vaak nog niet eens een opleiding af kunnen maken, nog geen werkervaring opgebouwd en dan al zo hevig psychisch ziek, dat vind ik wel zorgelijk.’ Annemarie maakt zich iets minder druk. De jongeren die nu binnenkomen, waren anders nog even hiermee doorgehobbeld en later binnengestroomd, denkt zij. ‘Corona heeft ervoor gezorgd dat psychische problematiek zoals autisme of depressie sneller aan het licht komt. Je kunt nu adequaat ingrijpen.’

Kracht van de kunstenaar

Een van de krachten van het werken met kunstenaars is dat zij op een heel pragmatische manier mensen helpen zelfverzekerder te worden, in heel kleine stapjes, maar niet betuttelend.

Nanja vertelt: ‘Gisteren nog kwam een meisje met haar ouders op bezoek. Zo verschrikkelijk onzeker: “Ik kan niks”, zei ze. We stonden in het weefatelier en de weefster zei: “Je kunt vast wel tot twee tellen, toch?” Het meisje antwoordde bevestigend. “Dan kun je weven”, zei de weefster. We gingen door naar het keramiekatelier. Het meisje zei weer: “Ik kan dit niet.” Kunstenaar Nienke zei: “Kun je gehaktballetjes draaien?” “Ja, dat lukt me wel.” “Nou, dan kun je ook werken met keramiek.’’’

Zo simpel kan het zijn. ‘De kunstenaars focussen niet op wat er niet kan, maar op wat er wel kan. Ze weten vaak precies hoe ze iets heel klein en overzichtelijk kunnen maken voor de deelnemer en hoe ze hen kunnen inspireren’, vertelt Nanja. ‘Op een vast moment hebben we gesprekken met de kunstenaars over onze deelnemers. Zo kunnen we onze deelnemers nog beter begeleiden.’

Samenwerken

Het is soms zoeken naar de beste manier om samen te werken met kunstenaars. Vergaderen over beleid is bijvoorbeeld niet zo verstandig. Annemarie: ‘Het gaat dan uren over rode verf of andere details. Vreselijk. Nu komen we samen op een andere manier. In de vorm van bijvoorbeeld een workshop voor de kunstenaars en dan lunchen we samen. Die informelere manier van samenwerken bevalt beter.’

Geen ziekteverzuim

De Zwaan groeit en daar is Annemarie trots op. ‘Het begon in 2015 met 15 deelnemers. Inmiddels bieden we meer dan 400 mensen per week dagbesteding op twee locaties, in Gouda en in Capelle aan den IJssel.’

Waar ze nog meer trots op is? ‘Onder mijn werknemers is een heel laag ziekteverzuim. Het is denk ik een kwestie van echte betrokkenheid naar elkaar. We hebben een appgroep genaamd lief en leed, waarin we veel delen. Als hier iemand moet verhuizen dan helpen we elkaar. Iedereen heeft een stem, iets in te brengen, ook in het beleid. Dat komt ook omdat we met zo’n klein team zijn, maar ik geloof dat het wel op meer plekken mogelijk is. Ook proberen we zo weinig mogelijk tijd te steken in administratie, door middel van een slim gebouwd systeem. Ik merk dat we daar allemaal blijer van worden, dat we de meeste werktijd aan onze deelnemers kunnen geven. Nee, met meer salaris los je het verzuimprobleem in het sociaal werk niet op. Het gaat dieper dan dat, geloof ik.’

Het is vijf uur, alle tafeltjes zijn leeg, en dat betekent dat de stilte is teruggekeerd in atelier De Zwaan. Nog even en de kunstwerken aan de muur worden gehuld in de schemer van het avondlicht, geduldig wachtend tot de volgende dag als de enthousiaste deelnemers weer aan hen voorbij razen op weg naar hun favoriete plekje in het atelier. Ook vandaag is het atelier er weer in geslaagd haar deelnemers en haar werknemers te inspireren.

*In dit stuk zijn vanwege privacyredenen de namen van de deelnemers aan het atelier De Zwaan gefingeerd.