Het doel van de Tilburgse ‘integrale aanpak criminele families’ is helder. Het voorkomen van jonge aanwas binnen families. Voorkomen dat de zonen of dochters het voorbeeld van pa of ma volgen, voorkomen dat jongere broertjes ook in de bak belandden. Makkelijker gezegd dan gedaan.

Dalton-effect

De afgelopen jaren is er meer wetenschappelijk onderzoek gedaan naar dit zogenoemde Dalton-effect, verwijzend naar de vier criminele broers uit Lucky Luke. Een criminele vader blijkt bijvoorbeeld meer invloed te hebben het gedrag van zijn zonen dan een criminele moeder op haar dochters. Ook is er sprake van sociaal kapitaal: criminele kennis en ervaringen kunnen makkelijk en veilig in familieverband worden overgedragen.

Constante factor

In 2017 bleek uit een onderzoek van Toine Spapens, hoogleraar criminologie aan Tilburg University naar ‘criminele families in Noord-Brabant’ dat bij bepaalde families het plegen van strafbare feiten bij zowel mannelijke als vrouwelijke familieleden over de generaties heen een ‘constante factor’ is. Crimineel gedrag wordt in deze gezinnen letterlijk met de paplepel meegegeven en genormaliseerd. Met de overheid en hulpverleners hebben deze vaak gesloten familiesystemen weinig op. ‘In de eigen wijk profiteren ze van een zwijgcultuur en genieten van een bepaalde status’, aldus het rapport.

Invloed

‘Dit onderzoek bevestigde ons beeld’, zegt Tijmen Leijen, specialist Veiligheid bij de gemeente Tilburg. Leijen stond aan de wieg van de integrale aanpak die onderdeel uitmaakt van de strijd tegen ondermijnende criminaliteit van de gemeente. Tilburg maakte zich zorgen over de invloed van bepaalde criminele families in sommige wijken en ook over de kinderen die in deze gezinnen groot worden gebracht. Geïnspireerd door een aanpak in Maastricht besloot de Brabantse stad in 2021 te beginnen met een bijzondere aanpak. Dit houdt in dat hulpverleners – leefcoaches genoemd – aan bepaalde, zorgvuldig selecteerde, criminele families worden gekoppeld. De coaches leggen contact en proberen het vertrouwen van de familieleden te winnen. De trigger is meestal een bepaalde gebeurtenis. Leijen: ‘Na een aanhouding of omdat er problemen zijn op school met de kinderen. Of omdat pa net uit de gevangenis komt. Een goede aanleiding om eens contact te leggen.’

ZZP’ers

Dave Bogers is een van de leefcoaches. ‘Dave werkt in dienst van de gemeente, maar onze andere coaches zijn allemaal zzp’ers. Daar gaat onze voorkeur echt naar uit. Professionals bij welzijnsorganisaties zijn toch gebonden aan allerlei interne afspraken. We hebben juist mensen nodig die heel flexibel zijn, die geduld hebben. Die ook op vrijdagavond, als er stront aan de knikker is, in de auto stappen en bij de familie op de stoep staan.’ Niet iedereen is voor dit werk weggelegd, klinkt het. ‘Je moet wel uit het goede hout zijn gesneden en in staat zijn om te levelen met deze gezinnen. Dat gaat ene keer makkelijker dan de andere keer. Het wantrouwen richting de overheid is vaak groot.’ Bogers knikt: ‘Kleine gebaren zijn belangrijk, ik heb bijvoorbeeld ook al een keer helpen verhuizen, dat verwachten ze niet van een hulpverlener.’

Schulden

Eenmaal in het gezin probeert de coach waar nodig hulp aan te bieden. Er speelt vaak van alles binnen deze families. ‘We wachten niet op een hulpvraag, we kijken goed wat er nodig is. De ene keer gaat het over schuldenproblematiek, de andere keer gaat het op school van de kinderen niet lekker of we hebben te maken met verslavingsproblematiek. De stress in deze gezinnen is vaak groot, aandacht voor de kinderen is er vaak nauwelijks, met alle gevolgen van dien.’ Bogers ziet deze gezinnen vaak ook worstelen, ze willen soms wel uit dat criminele circuit stappen, ze zijn het leventje zat, maar weten niet hoe.

Beweging in de situatie

Het contact tussen de coach en het gezin is in het begin vaak erg intensief. Door met de brede blik te kijken en door te doen wat nodig is, komt er langzaam beweging in de situatie. Bogers: ‘Dat is mooi om te zien. Ik begeleid bijvoorbeeld een gezin met drie jongens. De oudste zat al best diep in de zware criminaliteit, maar hij is al maanden aan het werk, daar ligt z’n focus nu. Zijn jongere broer kan door bijles naar het mbo, dat had niemand verwacht. En het mooie is dat de oudste nu ook zijn broers waarschuwt niet dezelfde fouten te maken.’ Langzaam, stapje voor stapje, worden familieleden ook weer ‘naar het rechte pad’ geholpen. Volgens Bogers is het simpel: ‘Je moet vooral doen wat je zegt en zeggen wat je doet. En we kunnen zelf ook snel schakelen binnen de gemeente, met het onderwijs, met andere hulpverleners, dat helpt.’

Veelbelovende resultaten

Wanneer een familielid in de bak zit, wordt ook met hem of haar contact gelegd om de terugkeer naar het gezin beter voor te bereiden. De eerste resultaten van de integrale aanpak zijn veelbelovend, zegt veiligheidsexpert Leijen. Gemiddeld worden ongeveer dertien gezinnen begeleid door de drie leefcoaches. ‘Deze intensieve begeleiding kost best wat, dat roept zeker wel eens vragen op vanuit de gemeenteraad. Maar als je bedenkt wat we zo kunnen besparen? Als we kunnen voorkomen dat mensen opnieuw vast komen te zitten.’

Hardnekkig fenomeen

Leijen waarschuwt wel voor te hoge verwachtingen. Criminele overdracht is een hardnekkig fenomeen, weet hij. Het snelle geld blijft aanlokkelijk. ‘Onze aanpak trekt zeker de aandacht, we hebben ook al veel gemeenten op bezoek gehad, maar het gaat echt om lange adem, om maatwerk. Het zijn heus niet allemaal succesverhalen. Onze coaches hebben nog regelmatig contact met de ‘oudere families’ die voorheen in de aanpak zaten. Vooral voor mensen met een licht verstandelijke beperking is het heel lastig om andere keuzes te maken. En je moet ook alert blijven, sommige mensen zijn heel goed om hulpverleners voor hun karretje spannen.’

‘Regie van binnenuit het gezin’

Een belangrijke tip vanuit Tilburg? ‘Werk vanuit het gezin. We zien nu vaak dat bij multiprobleemgezinnen een zogeheten gezinsregisseur wordt aangesteld die vanuit buitenaf bepaald wat er nodig is. Dat werkt niet. Onze coaches zitten bij deze families aan tafel en houden zelf de regie.’