Fred Bettenhausen is een driftig wandelaar, liefhebber van het strandleven en de haven van Scheveningen. Hij schildert typische Hollandse taferelen in naïeve trant en met ongebruikelijk felle kleurencombinaties: paarse molens, oranje boten, gele duinen en helderblauwe luchten.‘Fred heeft altijd een bepaalde helderheid, felheid in zijn kleuren. De kleuren zijn bij hem altijd op elkaar afgestemd, dat is zijn talent,’ zegt zijn docente Harmien Bleeker niet zonder trots.

Bleeker overlegt met Fred welke werken van hem naar de kunstuitleen kunnen en dus ingelijst kunnen worden. Die selectie van werk is een heel ritueel. Bettenhausen doet niet makkelijk afstand van zijn schilderijen en houdt sommige om emotionele redenen liever nog in zijn eigen la. Hij vindt het wel gezellig om zijn werk met Harmien te bekijken. ‘Dat zijn de heuveltjes in de duinen, dat de lucht, de zee en de schepen,’ legt hij uit.

Fred werkt sinds 1997 op het atelier en heeft sindsdien verschillende cursusprogramma’s doorlopen. Op de dagen dat hij niet schildert, gaat hij graag naar het museum. Hij bewondert Mondriaan, komt vaak in het Visserijmuseum en was onlangs bij een expositie over Russische religieuze kunst. Daarvan raakte hij zo onder de indruk dat hij religieuze thema’s ging schilderen.

Dagbesteding

Atelier De Haagse School is een werkplaats en opleiding voor kunstenaars met een verstandelijke handicap, gevestigd aan het Westeinde in Den Haag, een straat met veel kunsthandels en galeries. Aan de werkplaats is ook een artotheek – oftewel een kunstuitleen – verbonden. Het atelier maakt deel uit van De Compaan, de Haagse instelling voor gehandicaptenzorg en bestaat tien jaar. Aan de opleiding zijn vier docenten verbonden en een locatiehoofd voor de dagbesteding vanuit De Compaan.

Op dit moment zijn er 29 kunstenaars in opleiding, die ieder een individueel leertraject volgen. Zij doen regelmatig mee aan prijsinzendingen, tentoonstellingen en kunstbeurzen in binnen- en buitenland. En met succes: zo ontving studente Alida Schaap onlangs de eerste prijs van de EU-award, die tweejaarlijks wordt toegekend voor een getalenteerd Europees kunstenaar met een verstandelijke beperking.

Lauri Kramer is artistiek leider van het atelier en stuurt het team van docenten vakinhoudelijk aan. ‘Dit is geen bezigheidstherapie. Net als Atelier Herenplaats in Rotterdam en andere hebben we een actief beleid om het werk boven het niveau van bezigheidstherapie uit te tillen. Dat begon ooit met de selectie van begeleiders die hun achtergrond hebben in de kunst en niet in de zorg. Om hier te komen als student moet je wel de indicatie “verstandelijke handicap” hebben, maar daarnaast moet je talent hebben en vooral gemotiveerd zijn voor je vak. Je moet bereid zijn lessen te volgen en je te ontwikkelen.’

De artistieke en zorgbegeleiding zijn in De Haagse School gescheiden, vertelt Kramer. ‘Formeel zijn wij natuurlijk ook dagbesteding. De visie van De Compaan is meer “zorgen dat” dan “zorgen voor”. Dat betekent luisteren naar de wensen van de cliënten op het gebied van wonen en dagbesteding. Hier hebben mensen behoefte aan artistieke ontwikkeling, zorg en artistiek gaat hier hand in hand.’

De zorgbegeleider is verantwoordelijk voor het ‘individuele trajectplan’ van de cliënt, dat in zijn overige ontwikkelingsbehoeften voorziet. Veel kunstenaars combineren hun werk op het atelier met een ander vak, zoals werken in de keramiekwerkplaats van De Compaan. Lauri Kramer: ‘We zijn er heel alert op of iemand zich hier nog wel gelukkig voelt. Alida Schaap vindt het bijvoorbeeld naast haar kunstenaarschap ook heel leuk om met kinderen te werken. Daarvoor wil ze nu ervaring opdoen met het werken met kinderen. Werkroute, ook een onderdeel van De Compaan, helpt haar nu een stage daarvoor te vinden.’

Individueel plan

De opleiding bestaat uit lesprogramma’s als ‘basis schilderen’, ‘basis tekenen’, ’thematisch schilderen’ en ‘schilderen voor gevorderden’ die de studenten individueel kunnen doorlopen. De lesgroepen zijn klein en aangepast aan specifieke leervragen. Daarnaast zijn er workshops van ‘reguliere’ kunstenaars.

‘Voor mij is een kunstenaar iemand bij wie je ontwikkeling in het werk ziet,’ zegt Kramer. ‘Dat ontroert mij. Wij vinden het belangrijk dat er in het werk een soort zoektocht van de maker te zien is, daar begeleiden wij mensen op. We stellen daarbij altijd open vragen. We zeggen nooit: zou je dit niet blauw doen? Als een kunstenaar er niet uitkomt, gaan we vragen stellen waardoor diegene zelf met een oplossing komt. De kunstenaar zelf bepaalt welke kant dat opgaat.’

Zelf is Lauri animator op het gebied van poppenanimatie. Bij de Haagse School was ze eerst drie jaar vakdocent en sinds drie jaar artistiek leider. ‘Ik hou me bezig met de vakinhoudelijke aansturing en het locatiehoofd met de zorginhoud. Ik zoek vooral naar zoveel mogelijk manieren waarop wij ons naar buiten kunnen presenteren.’ Het aantrekkelijke aan het werk is voor Kramer de gedachte-uitwisseling over het werk.

‘Ik praat ook graag met collega’s over mijn beeldend proces. Die feedback heb je nodig om tot resultaat te komen, dat is voor deze mensen precies hetzelfde. Alleen hun niveau van communiceren ligt anders. Er is een goede vertaling nodig om kennis over te dragen. Hier begrepen ze niks van mijn eerste les kleuren mengen, maar dat was mijn probleem. Ik moest dus leren om op een andere manier te communiceren.’ Het beeldend werk in het atelier blijft voor Kramer inspirerend. ‘Er wordt hier in beelden gecommuniceerd en voor een kunstenaar is niets lekkerder dan werken in zo’n omgeving.’

Semi-zelfstandig

Een deel van de werkplaats is ingericht met grotere atelierruimtes voor zes kunstenaars die een zogeheten ‘semi-zelfstandig traject’ doorlopen. ‘Ze werken langer thematisch, in serie en doen dat zelfstandiger. Zij volgen geen lessen meer, maar consulteren de docenten. Sommigen geven aan dat ze een eigen atelier in de stad willen, bijvoorbeeld tussen de reguliere kunstenaars. Daar moet je ze op voorbereiden, je kunt ze niet zo maar in het diepe gooien. Zij worden bijvoorbeeld getraind in het zelfstandig inkopen van materiaal’, vertelt Kramer.

Erkenning door het officiële circuit is voor De Haagse School nog een probleem. Vooroordelen bestaan nog altijd, merkt Kramer. ‘Als wij een tentoonstelling organiseren, zal daar niet zo gauw een recensent van de Volkskrant of de NRC op afkomen. Voor mensen blijft het moeilijk om serieus te praten over de kwaliteit van de kunst die wij hier maken. Wij willen over de kunst praten en niet over de handicap erachter. Die strijd is er gewoon: als we mee willen draaien in het kunstcircuit, moeten we ons nog steeds verdedigen.’ Toch draait de artotheek inmiddels zo goed, dat uit de opbrengst alle materialen van de werkplaats kunnen worden betaald en een deel van het budget voor de artistiek leider.

Een van de kunstenaars die een ‘semi-zelfstandig traject’ doorloopt, is Fred Nijssen. Hij experimenteert met diverse technieken en materialen, waarover hij kleuren aanbrengt. Die materialen variëren van metalen, stukken karton en korrelige vlakken waarbij de ondergrond bestaat uit deegwaren en bonen.

‘Wij zijn een groep die het vak al goed beheerst,’ zegt Nijssen. ‘Ik ben opeens de abstracte kant opgegaan. In abstracte kunst mag je zien wat je wil. Ik laat de mensen denken wat ze willen. Er zit rood in en dat trekt voor sommigen de meeste aandacht, maar zelf zie ik het meest het reliëf. Reliëf en rustige kleuren vind ik het mooist.’

Fred was tien jaar banketbakker en dat inspireert hem nog steeds. ‘Ik gebruik de raarste materialen. Ziet u dat reliëf? Haha, daar zitten macaroni en linzen onder. Ziet u die kleuren? Dat is net alsof ik taarten aan het versieren ben, haha.’ Nijssen slaat zich op de dijen van plezier. ‘Werken in de bakkerij werd voor mij te zwaar, ik moest veel te vroeg opstaan. Via-via kwam ik hier terecht en dat is fantastisch, want ik ben al aan het tekenen sinds ik kind was.’