‘De verruwing is onmiskenbaar gegroeid sinds Pim Fortuyn zijn intrede deed in de politiek. Wilders heeft er nog een schepje bovenop gedaan. Met beschuldigingen, verdachtmakingen en het domweg afzeiken, schelden en beschimpen van mede-Kamerleden en vergroving van het taalgebruik.’
Van Stokkom vergelijkt de in opspraak geraakte PVV-Kamerleden met verwende burgers. ‘Die Kamerleden lijken het niet zo nauw te nemen met de regels. Tegelijk is er een litanie van lik-op-stukbeleid, zero tolerance, niets mag worden geduld. Heel hypocriet. In criminaliteitsonderzoek zie je dat vaker. Burgers zeggen dan: “De anderen zijn fout, daar moet tegen worden opgetreden”. Maar als het gaat om het eigen gedrag, moeten de regels juist worden versoepeld.’

Onbeschoft
In Wat een hufter! Ergernis, lichtgeraaktheid en maatschappelijke verruwing onderscheidt Van Stokkom twee fenomenen: verruwing en verharding. Volgens hem gaat het om twee zelfstandige processen, die nauw met elkaar verbonden zijn. ‘De verruwing heeft betrekking op brutale, onbeschofte omgangsvormen. Die zijn een gevolg van een therapeutische cultuur en opvoedingspraktijken waarin buitengewoon veel aandacht wordt besteed aan kinderen. Daarbij wordt het grote ego gevormd. Verharding heeft betrekking op onverschilligheid en cynisme voortkomend uit onze marktsamenleving.’
De invloed van het neoliberalisme uit zich in het steeds meer benadrukken van de eigen verantwoordelijkheid, schetst Van Stokkom. ‘Solidariteit is een zinloos begrip in het neoliberale denken, dat is bij het oud vuil gekieperd. Daar betalen we nu een dure prijs voor in de vorm van sterk individualisme en calculerend gedrag: van zwartrijden tot en met het opstrijken van maximale bonussen.’

Met zijn boek wil Van Stokkom de middenklasse een spiegel voorhouden. Daarbij sluit hij aan bij het narcistisch-consumentistisch complex, waarover socioloog Frank Furedi schreef: het gezin als cocon en het overbeschermd opvoeden van kinderen. Van Stokkom: ‘Kinderen worden steeds maar weer bewierookt, op een voetstuk geplaatst. Daardoor zijn koningen en koninginnetjes gekweekt. Dat zie je terug in de maatschappij: het klagerig gedrag van verwende mensen die nauwelijks tegenslag kunnen verdragen en snel bediend willen worden.’

Intimidatie
Van Stokkom schetst de groei van de verruwing en verharding ook met cijfers. ‘Wat betreft verruwing zie je het verbale geweld tegen professionals in de publieke ruimte. Op lange termijn zijn die trends toegenomen. Uit de Veiligheidsmonitor blijkt dat mensen zich het meest zorgen maken over bedreiging en intimidatie op straat. Dat kun je dan ook de meest pregnante vorm van verhuftering noemen.’
Verharding heeft eveneens een forse opmars gemaakt, zo blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. ‘Heel verontrustend. Het SCP legt al sinds de jaren ’60 aan burgers de stelling voor: “Je moet misdadigers niet bestraffen, maar verbeteren”. Eind jaren ’60 stemde 70 procent in met verbeteren, resocialiseren. Dat is gedaald naar een minderheid van 30 procent nu. Hetzelfde zie je bij de aanpak van psychisch gestoorde misdadigers. Daarvan gelooft een meerderheid ook niet meer dat ze moeten worden genezen, maar dat we ze moeten wegstoppen, liefst zo lang mogelijk.’
De verharding heeft sinds de jaren ’80 grote vormen aangenomen, stelt Van Stokkom. ‘Gemeenschapsvoorzieningen werden vermarkt. Het gedachtegoed van de markt, namelijk “zie die ander als tegenstrever”, heeft zich geradicaliseerd. Dat zie je terug in de oordelen van de bevolking over mensen die zich niet aanpassen, wat leidt tot afwijzing, stigmatisering. Nieuwkomers deugen niet, de politiek niet en de overheid wordt overladen met hoon en spot.’
Maar als diezelfde burger er niet in slaagt problemen op te lossen, valt hij net zo gemakkelijk weer terug op de overheid. ‘Hij zorgt voor zichzelf, voor een goed inkomen, maar de problemen in het publieke domein gaan hem niet aan. Dat is het probleem van de overheid, niet de gezamenlijke verantwoordelijkheid van burgers.’
Van Stokkom is somber over de verharding. ‘In de jaren ’40 en ’50 was er, met de crisis nog vers in het geheugen, een consensus dat het kapitalisme moest worden getemd. Dat besef leeft nu nauwelijks. Er is geen tegenwicht tegen het neoliberale denken. Ik denk dat de vermarkting de komende jaren volop zal doorgaan. En daarmee het cynisme’, zegt hij. ‘Verruwing is meer een kwestie van je beter in de hand houden en rekening houden met anderen. Zelfcontrole en zelfbeheersing zijn te stimuleren: dring niet voor, even dimmen. Mensen kunnen op dat gebied nog flink bijleren.’

De verharding uit zich ook in harde kritiek op moslims.
‘Je hebt legitieme moslimkritiek. Dat klinkt in Nederland sterker door dan in andere landen. Dat komt door de progressieve moraal die hier ook bij rechts is aangeslagen, bijvoorbeeld over de rechten van homo’s en vrouwen. In België en Frankrijk is men daar veel voorzichtiger in. Tegelijkertijd is de moslimkritiek doorspekt met vooroordelen. Dan wordt er gezegd: de moslimcultuur deugt a priori niet, kan niets bijdragen. In feite is het een loyaliteitsprobleem: de verdenking dat moslims niet loyaal zijn aan een democratische liberale cultuur.’
Heeft een beschavingsoffensief tegen verhuftering nog zin?
‘In mijn boek plaats ik daar vraagtekens bij. De elite trekt zich terug uit het maatschappelijke leven en is kosmopolitisch georiënteerd, gericht op de geneugten van de globalisering als reizen en het verkeren in internationale netwerken. De lagere klassen hebben het daar veel moeilijker mee.’
Maar actieve burgers dan, bijvoorbeeld in de denktanks Sociale Cohesie in Amsterdam, die willen bijdragen aan sociale samenhang?
‘Actief burgerschap is op te vatten als het benoemen en bestrijden van collectieve problemen. Als die problemen minder urgent zijn, verdwijnt ook de betrokkenheid. Je ziet meer activisme in de echte problemenwijken dan in middenklassebuurten. Daar zie je wel eens een buurtcomité, maar altijd met dezelfde vijftigers. In probleemwijken gebeurt veel meer, maar de urgentie is daar ook veel hoger. In De Baarsjes is veel overlast, bedreiging op straat, waardoor mensen zich ook willen inspannen. In onderzoek over achterstandswijken hebben we nauwelijks “goed burgerschap” aangetroffen als motief om in actie te komen.’

Werkt streven naar sociale cohesie tegen verhuftering?
‘Naast burgerschap is sociale cohesie een van de trefwoorden in de politiek om sociale zelfredzaamheid van de grond te krijgen. Nelleke Toenders en ik hebben daar  in ons boek De sociale cohesie voorbij vraagtekens bij geplaatst. Het blijkt dat als mensen elkaar goed kennen en    de deur bij elkaar platlopen, dat helemaal niet hoeft te leiden tot beter burgerschap of meer zorg om de buurt. Integendeel, als je een netwerk hebt binnen een etnische groep of een wereld van boze witte mannen, betekent dat helemaal niet dat je ook constructief bijdraagt aan de buurt. Je kunt je nog meer afzetten tegen de overheid, elkaar in de put praten of zelfs de criminaliteit inpraten.’

Wat werkt dan wel aan initiatieven rond sociale cohesie?
‘Werken aan trots op de wijk helpt wel, bijvoorbeeld door het opknappen van wijken en straten en het terugbrengen van winkels. Daardoor krijgen de mensen de indruk dat de buurt weer vitaler en levendiger wordt. Maar barbecues organiseren en ervoor zorgen dat mensen bij elkaar binnenlopen, helpt nauwelijks. Het opbouwwerk gelooft daar nog altijd in: het opzetten van vriendennetwerken binnen de straat zou ertoe leiden dat mensen beter geïntegreerd raken en zich gaan inzetten. Dat is niet zo. Het stimuleren van burenhulp met programma’s als ‘Mensen maken de stad’, zoals in Rotterdam, zet niet veel zoden aan de dijk. Als de ondersteuning verdwijnt, bloeden de netwerken dood.’

Is dat een pleidooi tegen die programma’s of juist voor duurzame ondersteuning?
‘Ik zou het niet zo organiseren, maar juist op de schaal van de hele wijk proberen gangmakers bij elkaar te krijgen. Mensen die gefixeerd zijn op hun eigen straatje kun je wel in contact proberen te brengen met anderen, maar dat beklijft dat niet. Je hebt sterke gangmakers nodig die de weg weten naar de instellingen. Dat hebben we “overbruggend sociaal kapitaal” genoemd. Het “bindende sociaal kapitaal” dat je tussen buren en op straatniveau ziet, of binnen etnische groepen, heeft veel minder potentie. Het blijft beperkt tot de straat. Het slaat de vleugels niet uit, het perspectief wordt niet verbreed.’

Dit artikel staat in Zorg + Welzijn Magazine nr 12, december 2010.