Bauke Koekkoek, crisisdienstverpleegkundige en lector Onbegrepen Gedrag en Samenleving aan Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN) en de Politieacademie, geeft advies: ‘Leer begrijpen waardoor iemand zich zo gedraagt, leef je in in zijn situatie en neem je eigen houding onder de loep.’

Herstel

Neem meneer Roos (niet zijn echte naam). Hij heeft psychische problemen en zit liever heel de dag achter zijn tv of computer dan dat hij onder de mensen komt. Aan uiterlijke verzorging, zijn huis opruimen en vuilnis weggooien, doet hij amper. Met hulp van woonbegeleiding zou hij moeten toewerken naar herstel op verschillende levensgebieden maar zijn begeleidster Ilse heeft veel moeite om met hem in contact te komen en te blijven. Want meestal doet hij zijn deur niet open en neemt de telefoon niet op. Als er wel contact is, dan is dat vriendelijk maar meestal gaat het over gespreksthema’s die veilig zijn voor hem. Over zijn verzorging of huishouden mijdt hij het gesprek.

Gegijzeld

Een ander voorbeeld is meneer Grijs (niet zijn echte naam). Hij lijdt een moeizaam leven, is snel angstig en vindt contact met anderen erg lastig. Meneer Grijs is een keer veroordeeld en de reclassering zoekt al tijden naar passende hulp voor hem. Tevergeefs. Op een gegeven moment gaat het goed mis. Meneer Grijs loopt op een middag een winkel binnen, bedreigt de medewerkers met messen en houdt hen daar gegijzeld. De hulpdiensten rukken massaal uit.

Onmacht

Daardoor zijn ze geneigd zo iemand af te houden. ‘Af en toe sturen ze die persoon zo snel mogelijk door naar specialistische hulp. Ook omdat ze hem soms eng vinden, niet goed weten wat er aan de hand is en wat ze eventueel voor hem zouden kunnen betekenen. Vaak is er veel onmacht maar die is niet altijd terecht.’

Helpende interacties

De persoon met onbegrepen gedrag, op zijn beurt, kan zich afgewezen voelen en afhaken. Vooral als zo iemand al eerder heeft ervaren dat van hulpverleners en politie niet veel goeds te verwachten valt. Zorgmijding ligt dan op de loer. Hierdoor wordt hij nog moeilijker bereikbaar.

Hoe je als professional deze mensen kunt benaderen en hoe je effectief op ze kunt reageren, is niet eenvoudig, zegt Koekkoek. ‘Want ieder mens en situatie is weer anders en vraagt om een persoonlijke benadering. Belangrijk is dat je een open houding hebt, nieuwsgierig bent en er bent voor de persoon. Leef je in in zijn situatie, leer begrijpen waardoor iemand zich zo gedraagt, wat er bij hem speelt en neem je eigen houding in de interactie onder de loep. Vraag je ook af wie er bij hem betrokken zijn en praat ook met die mensen. Maar breng ook in kaart wat in de omgeving invloed heeft op hem en hoeveel kans van slagen een bepaalde aanpak heeft.’

Verstoring van evenwicht

Meestal gaat het bij personen met onbegrepen gedrag om een verstoring van evenwicht: een kwetsbaar individu is in een negatieve interactiespiraal geraakt met zijn omgeving. Koekkoek: ‘Vaak spelen er veel dingen tegelijkertijd en is het gedrag niet in één hokje te plaatsen. Met enkelvoudige hulp kom je er dan ook vaak niet. Je moet kunnen samenwerken met de persoon om wie het gaat, met zijn naasten en met professionals uit andere domeinen om hem op meerdere terreinen goed te kunnen begeleiden. Daarin moet je elkaar kunnen verstaan en samen de begeleiding nauw op elkaar afstemmen.’

Als professional kun je leren van andere professionals en betrokken burgers. ‘Zoals ervaringsdeskundigen die iets soortgelijks hebben meegemaakt en kunnen laten zien hoe zoiets is en voelt. Maar die ook kunnen vertellen tegen welke vooroordelen ze aanliepen, hoe ze op afstand werden gehouden door de omgeving en er soms conclusies werden getrokken die meer hinderden dan hielpen.’

Anderen kunnen je bijvoorbeeld laten zien hoe je werkt vanuit een veilige basis. Koekkoek zelf probeert met de gezamenlijke minor ‘Omgaan met onbegrepen gedrag’ aan de HAN en de Politieacademie aankomende professionals uit diverse domeinen al te leren hoe ze kunnen samenwerken. Studenten uit het domein van zorg, welzijn, veiligheid en onderwijs volgen daarin samen een intensief programma.

Reflecteren en de-escaleren

Meneer Roos en begeleidster Ilse kwamen uit hun impasse met behulp van Reflectief Samen Werken (RSW). Dit is een begeleidingsmethodiek bedoeld voor meer of minder moeilijke interacties waarin de professional onder andere reflecteert op zijn basishouding en de gesprekken met de cliënt opbouwend vormgeeft. Maar ook samenwerkt met de cliënt en het verloop van het begeleidingstraject regelmatig met hem afstemt.

Ilse kwam door te reflecteren op haar manier van begeleiden er bijvoorbeeld achter dat ze meneer Roos niet durfde te confronteren en het lastig vond haar zorgen over zijn situatie uit te spreken uit angst het contact met hem te verliezen. Toen ze dit vervolgens met hem besprak, liep hij weg om even een sigaretje te roken. Nadat ze deze reactie ter discussie stelde, vertelde meneer Roos zijn kant van het verhaal en legde hij uit dat hij even moest nadenken. Voor Ilse een eyeopener waardoor ze zijn gedrag wat beter leerde begrijpen. Daarna spraken ze af dat ze voortaan meer naar elkaar zouden gaan uitspreken en gaven ze samen de vervolggesprekken vorm.

Bij de situatie van meneer Grijs moest er direct worden gehandeld. Er werd een politieonderhandelaar ingezet om de situatie te de-escaleren en de gijzeling zo geweldloos mogelijk te beëindigen. Deze onderhandelaar was bereidwillig en competent in contact maken. Met vijf collega’s nam de onderhandelaar de tijd, hij creëerde rust en verminderde de prikkels in de omgeving. Door het gebruik van gesprekstechnieken ontstond wederzijds vertrouwen en door vriendelijk, respectvol, empathisch en geloofwaardig te zijn en hem een uitweg te bieden gaf de man zich uiteindelijk over.

Doen, reflecteren, doen

Meneer Roos en meneer Grijs zijn mooie voorbeelden van helpende interacties. Maar zo goed loopt het natuurlijk niet altijd, zegt Koekkoek. ‘Iemand met onbegrepen gedrag begeleiden is hard werken en voortdurend afstemmen met en op deze persoon. Het is cruciaal om de reactie van de ander direct als feedback te gebruiken: is dit de goede koers, krijgen we zo meer vertrouwen en mogelijk overeenstemming? Of moet ik dingen anders doen?’

Verwacht niet dat je als professional de helpende interactie met mensen met onbegrepen gedrag een-twee-drie onder de knie hebt, benadrukt Bauke Koekkoek. ‘Je leert het door je allerlei manieren van communiceren eigen te maken, daar een keuze uit te maken en vervolgens te doen, daarop te reflecteren en weer opnieuw te doen.’