Het idee dat succes en falen zijn toe te schrijven aan persoonlijke verdienste, is stevig geworteld in het dagelijks leven. Mensen zonder werk zouden in de competitie om maatschappelijk succes als ‘verliezers’ te boek staan en op weinig erkenning en respect kunnen rekenen.

Prestatiesamenleving

Dit heeft vooral te maken met de ontwikkelingen in onze ‘prestatiesamenleving’. Hierin tellen alleen prestaties die zijn op eigen inspanning. Je moet je maatschappelijke positie en de daarbij behorende waardering verdienen. De logische consequentie hiervan is dat als mensen werkloos zijn, of op een lage sport van de maatschappelijke ladder staan, ze dat aan zichzelf te danken hebben en geen respect verdienen. Dat stelt Elshout in Sociaal Bestek.

Zelfrespect

Om na te gaan hoe mensen in deze prestatiesamenleving werkloosheid ervaren en hun zelfrespect behouden, deed Elshout een onderzoek waaraan langdurig werklozen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt en professionals die activeringsprojecten begeleiden aan meewerkten.

Eerlijke kans

Elshout: ‘Werkzoekenden die ik sprak, blijken zichzelf over het algemeen niet de schuld te geven van hun werkloosheid. Ze zien niet een gebrek aan talent en inzet als oorzaak van hun werkloosheid, het ligt aan het systeem dat hen eerlijke kansen onthield. Ze kwamen uit het verkeerde milieu, of de schuld lag bij de werkgever s die de voorkeur zouden geven aan jongere kandidaten met een diploma. Zelf zouden ze nooit de kans hebben gehad een opleiding te volgen en “papiertjes” te halen omdat het niet gebruikelijk was in de familie waar ze opgroeiden. Verschillende respondenten beschermen hun waardigheid met de gedachte dat ze over competenties beschikken, maar nooit de kans hebben gekregen die te bewijzen.’

Stereotype en stigma

Ondanks dat de deelnemers aan het onderzoek de oorzaak van hun werkloosheid doorgaans niet bij zichzelf zoeken, ervaren zij des te meer dat anderen hen hier wél de schuld van geven. Elshout: ‘Ze worstelen enorm met het negatieve stereotype beeld waarvan zij denken dat anderen in de samenleving dat van hen hebben.’ In contact met uitkeringsorganisaties, re-integratiebedrijven en de sociale werkvoorzieningen ervaren respondenten bijvoorbeeld een bevestiging van het stigmatiserende beeld van werklozen.

Pieter Vermeer, oprichter van Stichting DeBroekriem: ‘Wij focussen op het positieve. Hoe krijg je werkzoekenden in beweging in plaats van het invoeren van strafmaatregelen als ze niet solliciteren. En dat werkt.’ Lees meer >>

Sociaal activeringsproject

Alle werklozen die meewerkten aan het onderzoek van Elshout, deden mee aan een sociaal activeringsproject. Zij hopen daardoor hun kans op een baan te vergoten. ‘Deze deelname bleek vaak een verademing. Ze hebben het gevoel dat ze er gehoord en gezien worden.’ Over het algemeen hebben de respondenten het gevoel met respect te worden behandeld. Volgens Elshout doet dit hun eigenwaarde goed, draagt het bij aan hun motivatie om (weer) actief te worden en biedt het de hoop dat hun situatie zal verbeteren.

Frustratie

Deelnemers ontlenen waardering aan hun deelname aan sociale activeringsprojecten, maar dat is niet het hele verhaal. Elshout: ‘Als blijkt dat hun deelname niet leidt tot het vinden van een betaalde baan, dan volgen teleurstelling, frustratie en boosheid. Dat komt hun zelfrespect uiteraard niet ten goede.’

Goede voorlichting

Voor deelnemers aan activeringsprojecten is het volgens de onderzoekster heel belangrijk dat zij zich niet misleid voelen als een betaalde baan uitblijft. ‘Met hoeveel overtuiging en inspanning projectprofessionals deelnemers proberen te helpen, ze kunnen geen baangarantie geven, zeker gezien de huidige economische situatie in Nederland. Om teleurstelling en boosheid te voorkomen, is het daarom belangrijk dat deelnemers goed worden voorgelicht over de doelstellingen van het project.’

Keuzevrijheid

Essentieel is in elk geval dat werklozen er zelf voor kunnen kiezen deel te nemen én dat ze een keus hebben in het onbetaalde werk dat ze doen. ‘Het verplichten van mensen om bepaald werk te doen, ondermijnt de autonomie van mensen en wordt als vernederend en stigmatiserend ervaren. Het is dan ook zeer de vraag of gemeenten moeten inzetten op verplicht werken zonder loon. Op zijn minst moeten werkzoekenden een keuze hebben in het onbetaald werk dat ze doen. Ook zou een kleine beloning een groot verschil maken. Geïnterviewde maakten duidelijk dat een “extraatje” naast een uitkering als uiting van waardering zou voelen.’

Lees het hele artikel in Sociaal Bestek van april/mei >>