Om ernstig psychiatrische patiënten die alle vormen

van hulp afwijzen toch te motiveren tot behandeling startten in 1995 de

Utrechtse ggz-instellingen, inmiddels gefuseerd tot Altrecht, met bemoeizorg.

Daarbij gaan casemanagers, veelal sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen, de

straat op. Ook gaan ze op huisbezoek. Ze proberen contact te leggen met

verkommerde en verloederde psychiatrische patiënten met het doel om zowel

psychiatrische behandeling als sociaal-maatschappelijke hulp tot stand te

brengen. De bemoeienis is intensief. Soms gaat de casemanager, die een caseload

heeft van maximaal vijftien patiënten, dagelijks bij zijn patiënt langs. De

benadering van de patiënt verloopt stapsgewijs.

Motiveren

‘Je benadert de patiënt met tact en volharding,’ zegt Cees van Houten,

sinds 1996 als psychiater verbonden aan het bemoeizorgteam. ‘Eerst spreek je de

patiënt aan op zijn kapotte schoenen. Vervolgens bied je hem een sjekkie aan,

later praat je met hem over zijn schulden, zijn huisvesting, zijn angsten en

wanen. Zo probeer je hem vrijwillig te motiveren tot hulp van bijvoorbeeld de

Riagg, het maatschappelijk werk, de sociale dienst of de verslavingszorg. Als

dat niet lukt, confronteer je hem met de dreigende realiteit van een gedwongen

opname. Mocht ook dit niet lukken terwijl hun toestand zeer zorgwekkend is,

vragen wij een rechterlijke machtiging (RM) aan voor gedwongen opname. Maar

tijdens de opname blijft de casemanager zich met hem bemoeien. In de kliniek

wordt niet alleen nadere diagnostiek verricht en de psychiatrische stoornis

behandeld. Ondertussen werkt de casemanager samen met het behandelend team aan

structurele oplossingen op het gebied van huisvesting, inkomen, schuld,

dagbesteding en sociale contacten.’

Om te kijken wat nu het effect is van gedwongen opname in het kader van

bemoeizorg verrichtten Van Houten met een aantal collega’s een onderzoek onder

de 160 patiënten die tussen 1995 en 1998 door het bemoeizorgteam werden

behandeld. Van deze groep bleven 38 patiënten, na gemiddeld zeven maanden

proberen, elke hulp afwijzen. Zij werden met een RM opgenomen.

De situatie van deze patiënten werd gemeten aan het begin van het contact,

bij ontslag uit de kliniek en ruim tweeëneenhalf jaar daarna. Op dat moment

waren vier patiënten nog steeds opgenomen, de overigen waren na enkele maanden

tot een jaar met voorwaardelijk ontslag vertrokken. Dat wil zeggen dat ze zich

aan een aantal voorwaarden moesten houden, zoals medicijngebruik en

behandelcontact. Tijdens het laatste meetpunt hadden twintig van de 34 nog

steeds of opnieuw een RM met voorwaardelijk ontslag. Gevraagd naar hun

welbevinden zei de helft tot tweederde van de patiënten dat ze zich nu prettiger

voelde dan voor de opname. Ook de behandelaars registreerden forse

verbeteringen, met name op het gebied van huisvesting, financiën en het

accepteren van psychiatrische hulp.

Keerpunt

Het onderzoek zonder controlegroep rechtvaardigt geen verstrekkende

uitspraken over causale verbanden tussen opname en de verbeteringen. Maar je

kunt volgens Van Houten wel stellen dat de opname voor veel patiënten een

keerpunt in hun leven heeft betekend. ‘Wij vermoeden dat de grote betrokkenheid

van de casemanager daarbij van doorslaggevende betekenis is. De casemanager kent

de patiënt en bouwt een vertrouwensrelatie met hem op. Daarnaast speelt

natuurlijk mee dat de meeste patiënten onder voorwaarden met ontslag zijn en dus

verplicht behandeling krijgen van een ambulante hulpverlener. Als ze zich niet

aan die voorwaarden houden worden ze weer opgenomen.’

Van Houten is dan ook blij dat de Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische

Ziekenhuizen (Bopz) onlangs is verruimd met de voorwaardelijke RM. Hiermee

kunnen patiënten die nog niet zijn opgenomen kiezen voor ambulante behandeling

in plaats van dwangopname, mits zij instemmen met de voorwaarden. Een andere

wijziging van de wet Bopz, de gedwongen observatiemachtiging, vindt hij

daarentegen absoluut onnodig. Deze maatregel maakt het mogelijk ‘zorgwekkende

zorgmijders’ die vermoedelijk een gevaar kunnen opleveren onder dwang ter

observatie op te nemen.

Hoewel de Eerste Kamer in principe met deze wetsverruiming akkoord is

gegaan, besloot ze onlangs de invoering ervan twee jaar op te schorten. In die

periode moet de noodzaak ervan blijken. Van Houten: ‘Gedwongen

observatiemachtiging is onnodig en druist in tegen onze bevindingen. De

suggestie wordt gewekt dat psychiaters in een kliniek makkelijker tot een

diagnose kunnen komen. Maar een psychiatrisch ziekenhuis is voor de patiënt een

kunstmatige omgeving. Zijn dagelijks functioneren kun je minder goed

achterhalen. Met onze aanpak kan dat veel beter. Als een patiënt op straat tegen

ons zegt dat hij niet naar de sociale dienst kan omdat hij bang is daar opgepakt

te worden, geeft dat duidelijk zijn beperkingen weer. Maar bovenal blijkt uit

onze bevindingen dat bij driekwart van de ‘zorgwekkende zorgmijders’ op

vrijwillige basis, dus zonder gedwongen opname, psychiatrische behandeling en

andere hulp kan worden gerealiseerd. Door mensen met een observatiemachtiging

gedwongen te laten opnemen wordt hun vertrouwen in de hulpverlening onnodig op

het spel gezet. Veel van onze patiënten hebben door hun ervaringen in het

verleden het vertrouwen in de hulpverlening verloren. Ze zijn zeer

achterdochtig. Als je ze menselijk benadert, ze helpt met de meest urgente

dingen, is het mogelijk om zonder dwangopname een psychiatrische behandeling te

regelen.’/Maria van Rooijen