Een sportelftal is altijd gewend de ‘kostbaarheden’ (horloge, mobieltje, geld, fietssleutel, sieraden) in een plastic zak te verzamelen, waarna de aanvoerder die in een kluisje legt. Na de wedstrijd gaat de zak langs de elftalleden, zodat ieder het zijne eruit kan halen. Aan het eind blijkt dat het dure horloge van één van de spelers er niet in zit.Wat doe je als trainer als dit gebeurt? Ga je er werk van maken of zeg je ‘ik ben geen opvoeder, ik kan hier toch niets aan doen?’ Volgens Janet Borghuis, auteur van het methodiekboek ‘We hadden toch een afspraak…’, is het belangrijk dat begeleiders van jongeren weten dat ze ook een belangrijke opvoedende taak hebben. ‘Iedere volwassene heeft een pedagogische taak. Een voorbeeld zoals hierboven beschreven, is een perfecte aanleiding om het over normen en waarden te hebben.’

Borghuis, van oorsprong docent, merkt op hoe het begin jaren negentig in het jeugd- en jongerenwerk vooral ging over de grote normen en waarden in de samenleving, met thema’s zoals racisme, discriminatie en anti-semitisme. ‘We hadden het met tieners wel over prachtige maatschappelijke idealen, maar we lachten in die tijd een beetje over de termen normen en waarden. En fatsoensnormen vonden we al helemaal truttig en niet belangrijk.’

Het verband tussen de kleine dagelijkse normen en waarden en de grotere maatschappelijke werd volgens Borghuis niet gezien. ‘Op een speelse manier oefenen in alledaagse normen en waarden levert een prima bijdrage aan het bespreekbaar maken van meer maatschappelijke morele dilemma’s.’

Pas de laatste jaren is er in de samenleving behoefte met jongeren na te denken over hun gedrag, wat jongeren zelf vinden en wat voor volwassenen acceptabel is en wat niet. Maar hoe doe je dat, praten over normen en waarden? Professionals hebben hier al moeite mee, laat staan vrijwilligers. Nog lastiger: hoe grijp je in, als dit nodig is?

Het netwerk Zuid-Holland Bekent Kleur – hierin werken verschillende organisaties voor onder andere integratie en jongerenwerk samen – startte in 2002 met het project ‘Gemeenschappelijke normen en waarden’. Janet Borghuis schreef naar aanleiding van dit project samen met Jaap Antheunisse een methodiekboek met veel werkvormen, praktische voorbeelden en achtergrondinformatie. Ook kunnen professionals en vrijwilligers een training volgen bij de betrokken organisaties. Via de methodiek leren de jongerenbegeleiders eerst na te denken over waar hun eigen grenzen liggen als volwassene en hoe ze in bepaalde situaties reageren. Borghuis: ‘Wij schrijven niet voor hoe ze zouden moeten reageren, maar laten ze met collega’s nadenken over hoe ze dat feitelijk doen. Zo leren ze dat iedereen in de praktijk anders denkt en reageert. Dat opvattingen over normen en waarden verschillen en dat je er over na moet denken, omdat die verschillen door jongeren worden opgemerkt. Want op een situatie zoals in het voorbeeld moet je wel met een reactie komen. Je kunt dit niet negeren. Roepen dat je geen opvoeder bent, is onzin. De jongeren kijken tegen jou op, ze zien in jou op een bepaalde manier een voorbeeld. Als jij deze situatie negeert, geef je daar een verkeerd signaal mee af. Vrijwilligers en professionals willen hier wel iets aan doen, maar ze weten niet hoe. Door iets niet-betuttelend aan de orde te stellen, denken jongeren er op zijn minst over na en hebben het er met elkaar over.’

De methode leert dat ze nooit met het opgeheven vingertje moeten wijzen en té corrigerend optreden. ‘Iets dwingen of eisen, werkt niet. Je moet jongeren uitdagen hierover te praten en alle argumenten bekijken. Van elkaar nemen ze veel meer aan. Goede vragen stellen, daar gaat het in deze methode om,’ zegt Borghuis. Met een vraag als: wat vindt jij van liegen? Mag je 80 rijden op je brommer?, ben je er dus niet. ‘Je moet doorvragen naar wat bijvoorbeeld de reden is om het goed of af te keuren. Is dat uit eigenbelang, omdat je bang bent betrapt te worden? Vind je het rot voor degene die er in trapt of omdat je anderen in gevaar brengt? Of denk je: stel je voor dat ik het slachtoffer ben?’

Borghuis pleit voor het bespreken van morele dilemma’s. ‘Als je vragen stelt of bijvoorbeeld stelen wel of niet kan, en met voorbeelden komt, kun je het gesprek naar een hoger niveau tillen. Maar dat vergt wel enige oefening. Het is een soort spel. Zijn er situaties te bedenken dat je mag stelen? Wat vind je ervan als iets van jou gestolen wordt?

‘Het gaat erom het gesprek van het eigenbelang van de jongere af te halen, dat hij of zij zich kan inleven in het belang van anderen. De kunst is een vraag te stellen die hem verder laat kijken dan dit moment, met andere consequenties. Zoals: en wat als de winkel waar je steelt failliet gaat door alle diefstallen?’ De jongere leert zo doordenken en naar verdere gevolgen te kijken.

De gesprekken over normen en waarden kunnen begeleiders op door hen gekozen tijdstippen aanzwengelen, maar volgens Borghuis is het vooral belangrijk ter plekke of korte tijd later te reageren als er wat aan de hand is. Dan is het effect veel indringender en blijft het niet alleen bij theorie. ‘Het gaat erom dat je de confrontatie hierover met jongeren niet uit de weg gaat en je tegelijk bewust bent van je eigen rol in het geheel. Als je hiermee oefent, zul je zien dat het uitdagen van jongeren om na te denken over hun gedrag een leuk spel is. Dit is geen methodiek die precies voorschrijft hoe je iets moet aanpakken. Het gaat erom dat je nadenkt over je eigen normen en waarden als volwassene en je verantwoordelijkheid neemt in het gesprek met jongeren. Daar kun je niet om heen.’