Scholte en Kok constateerden dat het aantal mensen in een schuldentraject de afgelopen jaren flink is gestegen. Zo steeg het aantal aanmeldingen voor schuldhulpverlening bij leden van de Vereniging voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren (NVVK) tussen 2010 en 2015 van 44.100 naar 90.400. Van deze mensen rondde ongeveer twee derde het traject succesvol af. In 2015 waren er echter ook 5.200 personen die zich na afloop van een eerder traject opnieuw meldden bij schuldhulpverlening. Daarom vroegen de twee auteurs zich af wat er gebeurt met schuldenaren die met succes een schuldentraject afronden en welk beleid kan helpen bij het voorkomen van terugval in schulden.

Schuldentraject

‘Ik volg nu voor de tweede keer een schuldentraject. De oorzaak van mijn schulden is steeds dezelfde. Ik heb een slechte positie op de arbeidsmarkt. Ik ben 45 jaar en heb nog nooit een vaste baan gehad. Soms heb ik een tijdje (uitzend)werk en dan weer niet. Dan beland ik in de WW. Na beëindiging van het eerste traject moest ik aan mijn duim geopereerd worden en belandde ik in de Ziektewet.’

Zwakke positie

Dit verhaal, dat één van de geïnterviewde aan Scholte en Kok vertelde, is volgens hen exemplarisch: ‘Degenen die een schuldentraject doorlopen, hebben een zwakke positie op de arbeidsmarkt en een hoge uitkeringsafhankelijkheid. Zij zijn relatief vaak alleenstaand, laagopgeleid en niet-westers allochtoon.’ Schuldenproblematiek ontstaat volgens de auteurs vaak na incidentele, grote gebeurtenissen zoals scheidingen, een achteruitgang in gezondheid en het verlies van een baan.’

Mariska Overgaag, Sociaal Werker van het Jaar 2017, is oprichter van meldpunt Emma. Dankzij dit project krijgen mensen in een vroeg stadium begeleiding, als hun problemen en schulden nog te behappen zijn. En dat werkt. Lees meer >>

Risicofactoren

Een kwetsbare inkomenssituatie is één van de risicofactoren voor schuldenproblematiek. Ook mensen die sterk afhankelijk zijn van overheidstoeslagen zijn kwetsbaar. Deze toeslagen worden op basis van een voorschot uitbetaald. Dat uitgekeerde bedrag is gebaseerd op het geschatte inkomen en kan teruggevorderd worden als het daadwerkelijk inkomen hoger uit blijkt te vallen. Als iemand bijvoorbeeld een baan vindt, wordt het geschatte inkomen naar boven bijgesteld, dalen de volgende toeslagen en worden eerder ontvangen toeslagen deels teruggevorderd. Zo leidt een positieve, onvoorziene situatie tot schulden aan de overheid.

Onbekwaamheid

Tot slot kunnen verschillende vormen van onbekwaamheid leiden tot schulden. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen financiële, bureaucratische en psychologische onbekwaamheid. Onvoldoende financiële bekwaamheid duidt op een gebrek aan inzicht in de financiële situatie. Bureaucratische onbekwaamheid duidt op het niet adequaat om kunnen gaan met overheidsinstanties en banken wat kan leiden tot het niet gebruiken van voorzieningen als zorg- en huurtoeslag. Psychologische onbekwaamheid slaat op schadelijk gedrag zoals een gokverslaving en het niet kunnen voeren van een gedisciplineerde financiële huishouding vanwege impulsuitgaven.

Dienstverlening

Maar wat kan nu helpen om terugval in de schulden te voorkomen? Op dit moment worden door gemeenten verschillende middelen ingezet, zowel tijdens als na het traject. Deze dienstverlening bestaat uit:

• Vroegsignalering van het risico op schulden, onder andere in samenwerking met woningbouwcorporaties en telecomaanbieders.
• Het verbeteren van de financiële situatie, bijvoorbeeld ondersteuning bij het aanvragen van toeslagen.
•  Het verhogen van de financiële zelfredzaamheid, bijvoorbeeld door budgetcursussen aan te bieden.
• Budgetbeheer, oftewel het overnemen van de verantwoordelijkheid over de financiële administratie.

Budgetbeheer

Uit onderzoek van Scholte en Kok blijkt dat budgetbeheer tijdens een schuldbemiddelingstraject effectief is in het tegengaan van terugval in schulden na het succesvol doorlopen van het traject. Budgetbeheer is effectief voor mensen die onvoldoende bekwaam zijn om hun financiële administratie te voeren en voor mensen die moeite hebben financiële discipline te houden. ‘Bij budgetbeheer moeten personen rondkomen van een klein budget. Voor elke extra uitgave is toestemming nodig. Daardoor is er minder ruimte voor impulsuitgaven.’

Zelfredzaamheid

Dit geeft mogelijk een dusdanige drempel dat er een preventieve werking vanuit gaat. Daarnaast wordt het verlies in zelfstandigheid volgens Scholte en Kok mogelijk als dusdanig negatief ervaren, dat het mensen later weerhoudt om nieuwe schulden aan te gaan. Budgetbeheer gaat ook vaak samen met begeleiding. Tijdens gesprekken met hulpverleners wordt er bijvoorbeeld geprobeerd de zelfredzaamheid van schuldenaren te vergroten.

Lees het hele artikel in Sociaal Bestek >>