Naar schatting voelen zo’n 900.000 (van de 2,9 miljoen) 65-plussers zich eenzaam in Nederland. En waarschijnlijk is dat cijfer tijdens de coronacrisis alleen maar groter geworden, zegt Marja de Leeuweerk. Ze is al ruim 25 jaar wijkverpleegkundige en was voorzitter van een van de werkgroepen die aan de nieuwe richtlijn Eenzaamheid onder ouderen werkte. ‘Eenzaamheid is een groot probleem onder ouderen, dat de kans op allerlei gezondheidsklachten kan vergroten’, aldus De Leeuwerk.

Als wijkverpleegkundige komt De Leeuwerk veel in aanraking met eenzaamheidsproblematiek. ‘Je komt vaak met mensen in contact die steeds minder sociale contacten kunnen onderhouden of minder kunnen meedoen in de maatschappij. Bijvoorbeeld door het verlies van een geliefde of gezondheidsklachten. Dat is treurig om te zien.’

Eenzaamheid ouderen: een ingewikkeld onderwerp

Eenzaamheid is (naast een groot probleem) ook een bijzonder complex onderwerp en eenzaamheid symptomen lopen uiteen. Uit een rondvraag van V&VN onder leden bleek dan ook dat veel wijkverpleegkundigen behoefte hadden aan een richtlijn over eenzaamheid. ‘Zij worden vaak met eenzaamheid geconfronteerd’, verklaart De Leeuwerk. ‘Daarnaast ervaren velen van hen dat ze onvoldoende in staat zijn om hulp te bieden.’

Dat is niet verwonderlijk, vervolgt De Leeuwerk. Eenzaamheid is namelijk om meerdere redenen ingewikkeld. ‘Mensen met een uitgebreid netwerk en veel familieleden kunnen bijvoorbeeld toch ontzettend eenzaam zijn. Terwijl mensen waarvan je vermoedt dat ze eenzaam zijn, dat helemaal niet hoeven te zijn.’

Vormen van eenzaamheid

Daarnaast zijn er verschillende soorten eenzaamheid. Ook dat maakt het onderwerp lastig. ‘Je hebt bijvoorbeeld sociale eenzaamheid, emotionele eenzaamheid, existentiële eenzaamheid… Dat kun je niet zomaar op één hoop gooien. Verschillende vormen van eenzaamheid vereisen een verschillende aanpak’, aldus De Leeuwerk. ‘De richtlijn van V&VN is dan ook alleen gericht op sociale en emotionele eenzaamheid.’

Lees ook: Tien vormen van eenzaamheid (en hoe je daarmee omgaat)

Richtlijn over eenzaamheid ouderen

Juist omdat eenzaamheid zo’n complex onderwerp is, is het niet zomaar op te lossen. ‘Iemand aanmelden voor een koffieochtend of een ander wijkinitiatief is niet voldoende; zo werkt het helaas niet’, aldus De Leeuwerk. Daar komt bovenop dat wijkverpleegkundigen helaas niet veel tijd kunnen/mogen besteden aan dit onderwerp. Ze hebben immers met budgetten te maken en moeten vooral niet teveel minuten achter de voordeur van cliënten besteden. Maar praten over en werken aan het oplossen van eenzaamheid kost tijd.

Mede om die reden werd de nieuwe richtlijn ontwikkeld. Onderzoekers van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en de Vrije Universiteit Amsterdam sloegen de handen ineen met wijkverpleegkundigen en andere eerstelijnszorg- en hulpverleners. Gezamenlijk onderzochten zij wat er in de wetenschap bekend is over het onderwerp en werden waardevolle informatie en adviezen opgetekend.

De focus lag daarbij op drie hoofdvragen, die voor wijkverpleegkundigen belangrijk zijn:

• Hoe kan eenzaamheid bij ouderen betrouwbaar en valide worden vastgesteld?
• Heeft screenen op eenzaamheid zin?
• Welke interventies helpen ouderen daadwerkelijk zich minder eenzaam te voelen?

Het gesprek aangaan

Volgens De Leeuwerk is een goed gesprek zowel de beste manier om eenzaamheid vast te stellen als hulp te bieden. ‘Op die manier heb je immers aandacht voor een persoon. En stel je iemand in staat om zijn levensverhaal te vertellen. Dat kan al enorm helpen. Als wijkverpleegkundigen zijn we vaak geneigd om praktisch bezig te zijn, maar tegelijkertijd ben je altijd in gesprek met mensen. Het hoeft dus geen extra tijd te kosten om eens een gesprek over eenzaamheid te starten. Als je dat doet, biedt dat wellicht openingen om er eens dieper op in te gaan én hulp te bieden.’

Taboe eenzaamheid ouderen

Maar dat gesprek moet je niet zomaar aangaan, benadrukt ze. Eenzaamheid wordt door velen namelijk ervaren als een negatief woord. In tegenstelling tot eenzaamheid onder jongeren rust er bij sommige ouderen zelfs een taboe op. Daardoor zal de eerste reactie vaak ontkennend of vermijdend zijn. De nieuwe richtlijn bevat daarom een handreiking over het voeren van een goed gesprek. ‘Het is bijvoorbeeld slim om het woord ‘eenzaam’ in eerste instantie zoveel mogelijk te vermijden. Bijvoorbeeld door andere vragen te stellen: ‘Bij wie kun jij terecht als je zorgen hebt? En heb je daar genoeg aan?’’

Eigen normen en waarden loslaten

Ook is het belangrijk om je eigen normen en waarden los te laten als je het gesprek over eenzaamheid aangaat. In de eerste plaats omdat mensen wellicht helemaal geen behoefte hebben aan hulp. ‘Misschien zijn zij wel tevreden met hun huidige situatie. Probeer je eigen perspectief daarom los te laten en vul niet teveel in voor de ander. Essentiele vragen zijn daarom: voel je je eigenlijk wel eenzaam? Heb je daar last van? En wil je dat er verandering in komt? Als het antwoord ‘ja’ is, kun je vervolgstappen zetten. Maar leg de regie zoveel mogelijk bij de ander neer.’

Een goede klik

De Leeuwerk benadrukt daarnaast dat wijkverpleegkundigen niet altijd zelf het gesprek aan hoeven te gaan. ‘Het is vooral belangrijk dat je de juiste klik hebt met een client. Wellicht heeft een teamlid wel een betere klik met de persoon en kwestie en kan die het gesprek beter voeren. Maar je kan cliënten ook aansporen om eenzaamheid met iemand anders te bespreken. Misschien heeft hij wel een goede band met zijn huisarts of iemand binnen de parochie. Het is belangrijk om dat binnen het team te bespreken. Je hoeft het niet allemaal zelf te doen.’

Helpende hand

De nieuwe richtlijn biedt wijkverpleegkundigen (maar ook andere hulpverleners, in het sociaal domein en daarbuiten) handvaten om met eenzaamheid aan de slag te gaan. De Leeuwerk hoopt dat het hen een helpende hand zal bieden, zodat zij beter in staat zijn om een helpende hand te bieden. ‘Het lijkt soms zo simpel om eenzaamheid te verhelpen. Meldt iemand aan bij een koffieavond en klaar is Kees’, besluit ze. ‘Maar er komt zoveel meer bij kijken. Eenzaamheid los je niet zomaar op.’

Meer weten? Download hier gratis de Richtlijn Eenzaamheid onder ouderen. En lees ook: THEMA ‘Eenzaamheid staat steeds hoger op de agenda’