Het zijn bijzondere tijden voor filosofen en ethici. Niet eerder was hun vakgebied zó populair. Elke avond schuift er wel een ethicus in een talkshow aan om deze verwarrende tijden te duiden. In allerlei media worden hedendaagse wijsgeren geraadpleegd. Het virus dat we maar niet onder controle krijgen, zet ook allerlei zekerheden onder druk, stelt hoogleraar Marian Verkerk. ‘En dat zijn we niet gewend. We zijn in onze samenleving zo gewend dat zaken gaan zoals ze gaan. Als er een probleem is, wordt er een commissie in het leven geroepen en wij kunnen over tot de orde van de dag. Maar zo werkt het nu niet, de oplossingen die gevonden worden, werken niet. En dat wakkert angst aan. Angsten op allerlei terreinen. Wat moeten we nu?’

Geen morele brandblusser

Met die vraag wordt er te rade gegaan bij filosofen en ethici. ‘Maar ik ben geen morele brandblusser en ik heb ook geen moreelreceptenboek. Ik kan hoogstens prikkelende vragen bedenken.’ De afgelopen jaren twintig jaar heeft Verkerk gepleit voor meer reflectie in de zorg. ‘Ruimte voor zorgprofessionals om even een stapje achter uit te zetten. Waarom doe ik wat ik doe en wat vind ik daarvan? Je moet in de zorg niet alleen zaken goed doen – dus volgens de regels – maar ook de goede dingen doen. Soms wijk je als professional af van een protocol omdat de situatie, de patiënt, daarom vraagt.’ De aandacht voor ‘waardevol werken’ is de afgelopen jaren zeker gegroeid en ethiek raakt zo steeds meer ingebed in de dagelijkse praktijk van de zorgprofessional.

Lef en vertrouwen

Dit vraagt volgens de hoogleraar ook een andere kijk op professionaliteit. ‘Je doet zo een beroep op de nieuwsgierigheid en creativiteit van professionals. Het vraagt ook om lef en vertrouwen om de goede dingen te doen. Het is belangrijk dat mensen die met de voeten in de klei staan, hiervoor de ruimte krijgen en zich veilig voelen om zichzelf en elkaar dit soort vragen te stellen.’

Triage

Het zijn vragen die door de coronacrisis onder een vergrootglas zijn komen te liggen, zegt Verkerk. ‘Ethische kwesties in de zorg zijn er altijd geweest, schaarste in de zorg is ook niet nieuw. Corona brengt ons echt geen nieuwe problemen, maar legt een vergrootglas op wat er al aan de gang was. Triage was er ook voor corona al. Artsen maakten altijd al een afweging. Waarom krijgt de ene 87-jarige nog wel een behandeling en de andere niet? Dit heeft altijd te maken een optelsom van factoren en dit soort overwegingen laat zich volgens mij niet vangen in richtlijnen en protocollen.’

Hart

Volgens Verkerk heeft corona wel iets anders blootgelegd. ‘Deze periode laat ons zien wat nu echt van waarde in de zorg is. Denk aan de huilende ic-medewerker die de hand van een stervende patiënt niet meer mag vasthouden. Dan zit je in het hart van de zorg en haar ethiek. Dat is geen dilemma, maar laat zien wat er gebeurt met een samenleving waar we alleen nog met data, protocollen en meetbare resultaten bezig zijn.’

Noodzaak tot reflectie

Ze hoopt dat dit inzicht beklijft en dat het gesprek – met alle lastige en langzame vragen – gevoerd kan blijven worden. Ze weet uit ervaring hoe dat gewaardeerd wordt door zorgprofessionals. Even met een afstandje naar het werk kijken. ‘Maar ethiek is niet meetbaar, ethiek is juist heel weerbarstig en dat maakt het ingewikkeld in een samenleving die alles wil controleren. Maar ook na corona blijft de noodzaak tot reflectie bestaan. Ik hoop echt dat organisaties en leidinggevenden de ruimte blijven bieden voor dit soort gesprekken en juist die weerbarstigheid van de werkelijkheid omarmen.’