‘Wat ik vind ontbreken in berichten en gesprekken in deze coronacrisis is het gesprek over het levenseinde. Mensen die in het ziekenhuis liggen zijn ernstig ziek en bezoek is vaak niet mogelijk. Als nabestaande kun je abrupt worden geconfronteerd met het overlijden van je dierbare, zonder dat je hebt kunnen praten over zijn of haar wensen, over zaken als wel of niet beademen, over de begrafenis of over wat je belangrijk vindt in het leven. Openheid over het levenseinde kan het rouwproces van nabestaanden verlichten.’

Verlies en rouw

Geert Smid is psychiater bij ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum, en bijzonder hoogleraar Psychotrauma, verlies en rouw na rampen en geweld, aan de Universiteit voor Humanistiek. Nu de samenleving wordt geconfronteerd met een pandemie, kunnen de meeste mensen de ernst van de ziekte en het hoge aantal doden moeilijk verwerken. ‘Het is begrijpelijk dat wij het lijden het liefst uit de weg gaan’, zegt Smid, ‘maar het is juist belangrijk om met je bejaarde ouders of met je partner in gesprek te gaan over het levenseinde.’

‘We praten er niet over’

Het gesprek nu voeren over een mogelijk overlijden is heel lastig, weet Smid. Hoe voer je zo’n gesprek? ‘Vraag aan je bejaarde ouders wat ze zelf willen als ze komen te overlijden. Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat je zelf met die gedachte bezig bent en dat je dit ook graag van hen zou willen weten. Ook ouderen kunnen het onderwerp aansnijden in gesprek met hun kinderen of in gesprek met elkaar. We denken er met z’n allen wel over, maar we praten er niet over.’

Stress versterkt trauma’s

Terwijl het gesprek over het levenseinde kan helpen tegen de stress die zich zonder twijfel in deze coronacrisis bij veel mensen opbouwt. Die stress versterkt trauma’s bij het rouwproces, zegt Geert Smid. ‘Waar mensen mee worstelen in het rouwproces is de realiteit van het verlies, die voelt onacceptabel. We horen nu, ook uit het buitenland, hoe geïsoleerd en eenzaam het stervensproces kan verlopen met deze ziekte. Ook bij de uitvaart zijn er beperkingen aan het contact met naasten. En er kunnen niet veel mensen bij aanwezig zijn.’

Praten over levenseinde

Daarnaast, zegt hoogleraar Smid, kan praten over het levenseinde ook lucht geven aan naasten en aan ouderen. ‘Het gesprek kan ook zichtbaar maken hoe blij je bent dat je bij elkaar bent. Zo’n gesprek over het levenseinde hoeft niet persé problematisch te zijn, het kan ook een nieuwe waarde geven aan wat je hebt.’ Als je ouders in een tehuis zitten en je niet meer bij ze langs kunt gaan, kun je dat gesprek niet voeren? ‘Ja, dan wordt het echt ingewikkeld om te communiceren. Ook al omdat ouderen met dementie bijvoorbeeld vaak geen besef hebben van wat er gebeurt en juist hun dierbare naast zich nodig hebben.’

Sociaal professionals

Professionals in het sociaal domein proberen zo goed en kwaad het kan het contact te houden met kwetsbare mensen in de samenleving. En ze verzinnen allerlei U-turns om te communiceren, om dagbesteding online aan te bieden en om mensen te begeleiden na een traumatisch ziekteverloop. ‘Mensen die al kwetsbaar zijn en vervolgens ook  nog met verlies worden geconfronteerd moet je als professional zeker in de gaten houden’, zegt psychiater Geert Smid. ‘Ze kunnen meer klachten krijgen, nare gebeurtenissen in hun leven kunnen worden herbeleefd. Daar moet je als zorgverlener een open oog voor hebben en er ook actief naar vragen: hoe gaat het met jou? Hulp bij rouwverwerking kan ertoe bijdragen dat verlies alsnog een plaats krijgt.’

Hulp bij rouwverwerking: zie ook rouw.arq.org