De 77-jarige Oma Van der Poel is met kinderopvang ’t Vinkje uitgegroeid tot een nationale beroemdheid. In haar huis in het Rotterdamse Spangen vangt ze al bijna vijftig jaar kinderen op. De ongesubsidieerde crèche kent geen vaste openingstijden of wachtlijsten, is flexibel en goedkoop. Voor slechts 120 euro per maand zijn de kinderen 24 uur onder de pannen en krijgen ze eten. Oma heeft veel begrip voor probleemouders, zoals tienermoeders of drugverslaafden. Ze kijkt niet raar op als een kind soms een week of langer blijft. Tot voor kort ving ze samen met haar dochter, vrijwilligsters en stagiaires liefst zestig kinderen per dag op, maar dat mag niet meer van de GG & GD. De kinderopvang moet inkrimpen, mag alleen nog onder toezicht van gediplomeerde kinderleidsters draaien en moet op zoek naar een nieuw onderkomen.

Eigenwijs
Oma Van der Poel is een van die eigenwijze burgers die zich niet door regels laten afschrikken om een sociaal project op te zetten. De afgelopen decennia begaven zich steeds mensen buiten de gebaande paden van wet- en regelgeving en starten een eigen burgerinitiatief, zelforganisatie of kleinschalig samenlevingsproject. Initiatieven die getuigen van lef, doorzettingsvermogen en een flink portie eigenwijsheid. Ze duiken op in diverse uithoeken van de samenleving en op terreinen als cultuur, economie, wonen, zorg en welzijn. Ook de sociale bewegingen die zich vanaf de jaren zestig bezighouden met milieu, vrouwenemancipatie, kraken of zorg blijken een rijke voedingsbodem voor het ´nieuwe particuliere initatief´.

Leven opnieuw uitvinden
‘Want er zijn nieuwe middelen nodig om te weven aan de samenleving’, stelt Wil van de Leur, LCO-directeur en initiatiefnemer van de Atlas. ‘In veel sectoren wordt top-down gewerkt. In welzijnsinstellingen heb je afrekenregimes waarbij de subsidiegever een vast aanbod aan producten inkoopt. Burgers krijgen zelf weinig in handen om aan de samenleving werken. Oude instituties zijn weggevallen en de bevolking is ingrijpend veranderd door interculturalisatie en vergrijzing. In veel wijken moet het samen leven opnieuw worden uitgevonden. ‘

Ecologische tuin
De samenstellers Harry Broekman en Peter Voogt selecteerden zo’n zestig initiatieven die het welbegrepen eigen belang – bouw van een dorpshuis, de aanleg van een fietspad of de start van kinderopvang – combineren met samenlevingsopbouw. ‘We kozen nooit gesloten groepen, bij wie de deur op slot gaat. Het gaat juist om initiatieven die in open communicatie staan met de buitenwereld. Het zijn associaties van zowel baat als nut,’ zegt Broekman. Een mooi voorbeeld is ‘De Tuin van Kapitein Rommel’, een ecologische tuin in Castricum, waarin ‘moeilijk plaatsbaren’ zoals ex-psychiatrische patiënten en gehandicapten samenwerken met gewone vrijwilligers.’

Afstand
Broekman noemt het ontstaan van nieuwe initiatieven geen trend, maar wijst wel op factoren die de ontwikkeling aanjagen: de grotere mondigheid van burgers, de tweeverdieners die arbeid en zorg proberen te combineren, onvrede met het verzakelijkte aanbod in zorg en welzijn en vermaatschappelijking van de zorg. De afstand tussen leek en professional is niet groot meer. Mensen zijn kritischer en veeleisender dan ooit en de vanzelfsprekendheid van instituties is weg. Ouders die ontevreden zijn over de zorg voor hun gehandicapte kind zeggen: dan doen we het zelf wel.’
Ook schaalvergroting en anonimisering zijn een voedingsbodem voor nieuwe burgerinitiatieven. Een initiatief dat daaraan tegenwicht biedt, waarin deelnemers anders worden aangesproken dan in reguliere instellingen, zijn moedercentra. Vrouwen voeren hier alle activiteiten – kinderopvang, scholing en werkervaring — volledig in zelfbeheer uit. Instituties reduceren de mens vaak tot cli nt, denkt Broekman. ‘Als je daklozen of ex-psychiatrische pati nten op een andere manier aanspreekt kunnen ze allerlei dingen waartoe ze volgens de reguliere bedrijven nooit in staat waren. Onder begeleiding huizen verbouwen bijvoorbeeld. ‘

Visies
Ook verschillen in visie op de zorg leiden tot nieuwe initiatieven. Zo begon Louis de Jongh in het Belgische Olen ‘Huize De Sterrewijzer’, uit onvrede met de bestaande ouderenzorg en de slechte behandeling van terminale pati nten. Uitgangspunt zijn de behoeften van de bewoners. Er is niet alleen aandacht voor de fysieke verzorging en het contact tussen generaties, ook staat het huis open voor mensen met uiteenlopende achtergronden. Bovendien wakkert de vermaatschappelijking in de zorg het eigen initiatief van de zorgvrager aan via het persoonsgebonden budget. Een voorbeeld is vereniging t Woon Initiatief Nuenen, waarin ouders van achttien gehandicapte kinderen samenwerken om een kleinschalige woonvoorziening op te zetten. Broekman: Wat men wil, kun je het beste omschrijven in termen van liefde, aandacht, zorg vanuit interesse in de medemens. Dat vereist een andere instelling dan die bestaat in instituten die vooral op productie gericht zijn.’

Vernieuwing en creativiteit
De bekende particuliere initiatieven zijn opvallend vaak die van hoog opgeleide mensen, constateert LCO-directeur Van de Leur. ‘Als je goed geschoold bent, bronnen weet te vinden, allianties weet te smeden, kom je er wel. Van sociaal zwakkere groepen bestaan minder voorbeelden van initiatieven, want voor hen wordt altijd gezorgd. De ontwikkeling van een coöperatieve moestuin in een multiculturele wijk is misschien ook ingewikkelder dan de projecten die in de atlas staan.’ Uiteindelijk gaat het om de vernieuwing en de creativiteit, zegt Peter Voogt. Succesvolle initiatieven krijgen vaak vanzelf navolging. ‘Kijk bijvoorbeeld naar de kringloopcentra die tegenwoordig op allerlei plaatsen zijn opgenomen in de gemeentelijke reinigingsdienst.’ Broekman en Voogt pleiten voor een stimuleringsbeleid voor nieuwe initiatieven via belastingaftrek van sponsorbijdragen of een eenprocentsfonds voor sociale initiatieven in de wijk. Door giften aftrekbaar te maken, hebben initiatieven een makkelijke bron om geld te genereren. Dat rechtvaardigt ook dat de overheid zich terugtrekt. Nu gaat die bemoeienis op en neer met de conjunctuur. Als er bezuinigd moet worden schuift de overheid de taken weer naar het particulier initiatief en als er weer geld te besteden is, bedenken ambtenaren weer allerlei initiatieven.’