Meneer Bakker heeft dementie en staat op de wachtlijst voor een verpleeghuis. Jij bent zijn casemanager. Meneer Bakker heeft een volledig pakket thuis (vpt) en ontvangt de maximale zorg die beschikbaar is. Logischerwijs is zijn familie bezorgd. Soms is zijn dochter er als je langskomt, soms een van zijn drie zoons. Vorige week waren ze er allemaal. Weer hadden ze veel vragen voor je: over de thuiszorg, over hulpmiddelen, en of je niet nog vaker kan langskomen? Het voelde alsof de druk op jou flink werd opgevoerd. Je kreeg zelfs van een van de zonen het verwijt dat je te weinig doet voor meneer Bakker. Maar je hebt natuurlijk nog veel andere cliënten… Hoe leg je deze betrokken mantelzorgers uit wat mogelijk is en wat niet, zonder dat je ze tegen je in het harnas jaagt? Je wilt natuurlijk goed met ze blijven samenwerken.
Van onschatbare waarde
Samen optrekken met mantelzorgers is natuurlijk van onschatbare waarde, zegt Yvonne de Jong, expert informele zorg bij Vilans. ‘Familie is expert over de cliënt en een belangrijke informatiebron. Wat vindt de cliënt nog belangrijk? Waar komt zijn of haar onbegrepen gedrag vandaan? Allemaal vragen waar de familie je mee kan helpen.’ Praktische zorg kan de familie toevoegen, maar ook welzijn: samen een leuke dag hebben.
De samenwerking met familieleden van cliënten wordt soepeler als de familieleden zich gehoord, gezien en gewaardeerd voelen, zegt De Jong. Dat betekent: inzetten op de positieve meerwaarde van mantelzorgers. ‘Laat zien dat je die verbinding zoekt omdat je jij en de familie hetzelfde doel hebben: het welzijn van de cliënt. Dan doe je ook recht aan het belang van die verbondenheid. Vergeet niet, de familie is de continue factor in de zorgreis van de cliënt. Als je investeert in de samenwerking, is dat voor alle betrokkenen een plus.’
Lastige familie: wat nu?
De Jong spreekt liever over een lastige situatie in de samenwerking, niet over een lastige familie. Haar advies: heb je te maken met overbetrokken familieleden, onderzoek dan of de wederzijdse verwachtingen goed zijn uitgesproken. ‘Als dit niet zo is kunnen mensen teleurgesteld en boos worden, en kan er een conflict ontstaan.’ Het is volgens haar belangrijk dit gesprek vroegtijdig te voeren: als iemand in zorg komt dan geef je aan wat diegene mag verwachten. En wat vindt de familie belangrijk, wat mogen we zeker niet overnemen? Wat is er onmogelijk? De Jong: ‘Als familie je opeist, is er soms meer aan de hand dan niet goed uitgesproken verwachtingen. Het kan dat de familie de situatie nog niet geaccepteerd heeft of overbetrokken is uit schuldgevoel – doe ik wel genoeg? Dan willen ze de controle overnemen. Het kan ook betekenen dat ze nog geen vertrouwen hebben in jou of in de zorg.’
COUP-methode
Onderzoek daarom waar het gedrag van de familie vandaan komt, zegt ze: ‘Wat ligt eronder? Een handige methode daarvoor is de COUP-methode. Het begint met elkaar leren kennen en echt contact maken. Je kan zelf vertellen waarom je de dingen doet die je doet. En ontdekken of de mantelzorgers een te vol bord hebben of tegen andere dingen aanlopen die ervoor zorgen dat ze de controle over willen nemen.’
DE COUP-METHODE
Deze methode kan helpen om goed contact en samenwerking met familieleden en andere mantelzorgers op te bouwen:
- Contact maken, elkaar echt leren kennen en begrijpen
- Ondersteunen van familie bij de moeilijke gevoelens
- Uitnodigend zijn en aansluiten bij de kwaliteiten van familieleden
- Participeren: waarderen van familie voor wat ze doen en gelijkwaardig samenwerken
Meer informatie over de COUP-methode is hier te vinden.
Hoe geef je je grenzen aan?
Uiteindelijk staat of valt de samenwerking dus bij hoe jij communiceert met de familie. Maar het aangeven van grenzen kan lastig zijn als familieleden over jouw grenzen heengaan. Ook dan is duidelijk zijn de basis, zegt De Jong. Ze geeft een tip. ‘Je kan aangeven: “Ik heb een mailadres, ik lees alles, maar ik heb een verwerktijd van twee werkdagen. Zijn er spoeddingen? Bel dan.” Stem dit ook samen met de familie af.’
Volgens De Jong is het belangrijk dat er niet alleen formeel contact is. ‘Niet alleen maar antwoord geven op vragen of problemen aankaarten, maar ook even vragen hoe het gaat. Wat zijn de zorgen, wat vinden jullie moeilijk? Als er alleen maar formeel contact is, dan mis je iets in die samenwerking.’
De Jong: ‘Als de grenzen helder zijn en je ook kunt toelichten wat wel en wat niet mogelijk is, dan hoef je geen schuldgevoel te hebben. Het gaat over duidelijkheid en reële verwachtingen. Als je die wederzijds in kaart kunt brengen, en daarbij ook de wensen van de cliënt kunt toevoegen. Natuurlijk kunnen die wensen haaks op elkaar staan. Dat vraagt begrip en goede gespreksvaardigheden, naar hen luisteren, hen serieus nemen en met elkaar afwegen; wat vinden we nu het meest belangrijk? De veiligheid of de vrijheid? Soms kost dat even tijd. Wat kan helpen is je kennis delen. Voer eerst een gesprek met de cliënt en partner over hun wensen en waar die vandaan komen. Geef daarna aan wat jij ziet wat helpend kan zijn. Het verhaal bekijken door de bril van een familie kan al verbetering geven.’
Familiegesprek kan helpen
Het familiegesprek is een gepland en gestructureerd gesprek met de patiënt, een of meer familieleden en de (wijk)verpleegkundige of sociaal werker. Het doel hiervan is de zorgsituatie zodanig met elkaar te bespreken dat iedereen gehoord en gezien wordt, optimale samenwerking wordt bevorderd en overbelasting en verstoring van de onderlinge verhoudingen worden voorkomen. Marie Louise Luttik, lector Familiezorg aan de Hanzehogeschool Groningen, deed onderzoek naar de meerwaarde. ‘Als begeleider van een familiegesprek stimuleer je deelnemers om met elkaar in gesprek te gaan en te ontdekken wat hun gemeenschappelijke deler is. Waar maken we ons zorgen over, welke emoties spelen een rol en welke diepere laag zit daaronder? Wat maakt dat je zegt, ik wil niet dat moeder naar het verpleeghuis gaat? Of dat je een bepaalde vorm van mantelzorg liever niet wilt geven?’
Gedoetje oplossen
Familieparticipatie stimuleren blijft een voortdurend gesprek, zegt De Jong. ‘Blijf toetsen hoe het gaat. Voor mantelzorgers kan het ook teveel zijn. En blijf toetsen of de afspraken kloppen, is het nog haalbaar, moeten we dingen bijstellen? Dit is ook makkelijker als het sociale contact goed gaat. Als je elkaar beter kent – dan is een gedoetje sneller opgelost.’
Mediator inschakelen
Kom je er echt niet uit met de familie? Dan kun je een familiegesprek ook laten begeleiden door een mediator of een andere onafhankelijke professional. Overleg met je leidinggevende over de mogelijkheden.
Wat zegt de beroepscode?
In artikel 2 van de beroepscode voor sociaal werkers staat dat het belangrijk is je bewust te zijn van de grenzen van je vakbekwaamheid. ‘Wanneer de grens van de eigen deskundigheid is bereikt, reageren professionals op passende wijze door expertkennis actief te betrekken of door te verwijzen naar een professional die beter aansluit bij de specifieke ondersteuningsvraag.’
Over duidelijke afspraken en handelen als casemanager zegt artikel 21: ‘Een professional zorgt ervoor – in samenspraak met de direct betrokkenen – dat er in de samenwerking met anderen duidelijke afspraken gemaakt worden over een optimale regie, coördinatie en afstemming. De professional heeft de verantwoordelijkheid om ervoor zorg te dragen dat het voor betrokkenen en samenwerkingspartners duidelijk is wie de regie en coördinatie heeft, wie aanspreekpunt is voor de cliënt en wat het tijdspad is. In de situatie dat de professional ook de casemanager van de cliënt is, draagt hij die verantwoordelijkheid zelf en draagt hij tevens zorg voor een regelmatige evaluatie van de samenwerking.’
