Een jongere die aan haar hoofddoek getrokken wordt in de supermarkt; een lhbtiqa+ jongere die wordt uitgescholden en zich onveilig voelt op school; voor de zoveelste keer worden afgewezen voor een stageplek als je geen Hollandse achternaam hebt. Fouzia Salah-Eddine en Leonie van Wees van het mbo jeugdteam Amsterdam komen dit soort situaties geregeld tegen. ‘Samen met de scholen proberen we daar antwoord op te bieden.’

Veel sociaal werkers zien polarisatie

Salah-Eddine is schoolmaatschappelijk werker en Van Wees is coördinator van het Amsterdamse mbo-jeugdteam. Zij zijn lang niet de enigen die dit soort situaties tegenkomen tijdens het werk. Ruim 400 sociaal werkers beantwoordden de vragen over polarisatie en grensoverschrijdend gedrag in de Grote Raadpleging van het Sociaal Werk. Van deze sociaal werkers ziet 8 op de 10 soms of (heel) vaak polarisatie. ‘Het gaat zowel om verticale polarisatie, tussen burgers en overheid, als om horizontale polarisatie, tussen groepen’, vertelt onderzoeker Judith Khajavi-Zijlstra van Movisie. ‘Bij grensoverschrijdend gedrag liggen de percentages iets lager. Al hangt het er wel van af om welke vorm het gaat: discriminatie zien ze net zo vaak als polarisatie, terwijl minder dan de helft seksueel grensoverschrijdend gedrag en radicalisering ziet.’

AI-tool

Vrijwel alle sociaal werkers (98%) die de vragen over dit thema beantwoordden, vinden dat ze de verantwoordelijkheid hebben om grensoverschrijdend, discriminerend en polariserend gedrag te signaleren. Tegelijkertijd geeft bijna de helft aan te weinig kennis, kaders en/of tijd te hebben om er daadwerkelijk iets aan te doen, zegt Khajavi-Zijlstra. ‘Dat vind ik best schrijnend om te zien.’

Movisie wil sociaal werkers daarom ondersteunen in hun kennisbehoefte. ‘Er is al veel kennis en er bestaan effectieve interventies, maar wanneer zet je wat in? Sociaal werkers willen niet nog meer achter een computer zitten om rapporten door te ploegen. Daarom gaan we kennis dichterbij de praktijk aanbieden, bijvoorbeeld met lokale (train de trainer) trainingen. Ook verkennen we de mogelijkheden van AI om kennis en tools makkelijker vindbaar te maken.’

Dieper in de materie

Khajavi-Zijlstra dook samen met collega-onderzoekers dieper in de materie, onder meer door in gesprek te gaan met ruim dertig sociaal werkers. Zo kwamen de onderzoekers tot het verdiepende rapport Verbindingskracht. Naast gebrek aan tijd en kennis bleek uit hun onderzoek dat sociaal werkers niet alleen op individueel niveau willen reageren op situaties, maar ook op wijkniveau en preventief. ‘Wat verder nog speelt is dat inwoners de sociaal werker soms als onderdeel van “het systeem” dat ze wantrouwen zien. Daardoor staat de relatie met de cliënt onder druk. Voor dit soort vraagstukken zou er wat de sociaal werkers betreft meer aandacht moeten komen vanuit de lokale overheid en de eigen organisatie.’

Alle feestdagen

Terug naar de mbo-school waar Salah-Eddine werkt. Daar krijgt de verbindingskracht vorm door veel aandacht te schenken aan diversiteit en inclusie. ‘We hebben bij alle feestdagen passende activiteiten, zoals een Keti Koti tafel en een Iftar tijdens de ramadan. Veel docenten en studenten doen mee aan Paarse Vrijdag. Bij al deze activiteiten geven we achtergrondinformatie mee zodat studenten elkaar en elkaars gewoonten beter leren kennen.’

Cruciaal

Het gaat er vooral om de ander te proberen te begrijpen. Daar begint het volgens Salah-Eddine mee als je een passend antwoord zoekt op polariserend en grensoverschrijdend gedrag. ‘Dat doe je door vragen te stellen, te luisteren zonder oordeel en open waar te nemen. Alleen door echt te luisteren krijgt de jongere het gevoel gehoord te zijn.’ Ze benadrukt: ‘Iemand begrijpen betekent niet dat je het er mee eens bent of een situatie goedkeurt. Dat onderscheid kunnen maken is cruciaal. Je hoeft het niet altijd eens te zijn met elkaar om prettig samen te kunnen leven.’

Verdraagzaamheid

Op deze school krijgen de leerlingen in het eerste jaar een uitgebreid programma met levenslessen, vertelt Van Wees. ‘Ze worden meegenomen in een breed scala aan onderwerpen. Wie ben ik? Hoe gedraag ik me in de groep en daarbuiten en hoe kom ik op voor mezelf? Hoe kan ik jou helpen met situaties die voor jou lastig zijn?’ Ondanks deze lessen in verdraagzaamheid komen de studenten binnen en buiten de schoolklassen regelmatig in situaties met tegenstellingen en grensoverschrijdend gedrag terecht, weet Van Wees. ‘De online wereld speelt daarin ook een grote rol. Toch is uit de zorgvraag waarmee studenten aangemeld worden meestal niet direct polarisatie of grensoverschrijdend gedrag te herleiden. Maar door breed en goed uitvragen komt het vaak alsnog naar voren.’

Weerbaarheid

Weerbaarheid is in dit verband ook een belangrijk gespreksonderwerp volgens Salah-Eddine. ‘Er was een jongen die in zijn eigen leefomgeving minimaal 3 keer per week gevraagd werd om zijn legitimatie. In dit soort gevallen van profilering zeg ik tegen de jongeren dat ze vooral niet moet denken dat dat oké is. Geloof niet dat het normaal is dat er flauwe grappen tegen je gemaakt worden. Een student vertelde eens dat iemand een leeg blikje voor zijn voeten gooide met de opmerking dat hij het moest opruimen omdat hij toch zijn hele leven schoonmaker zou zijn.’

Altijd een keuze

Salah-Eddine geeft de jongeren ook mee dat ze zelf iets kunnen ondernemen in dit soort gevallen. ‘Kaart het aan op school. Vertel de stagecoördinator wat je overkomen is. Praat erover in je omgeving. Als je wéér je ID moet laten zien aan een politieagent, dan mag je die daar best op aanspreken.’ En, nog een belangrijke notie die ze overdraagt aan de jongeren: ‘Je kunt lang niet altijd invloed uitoefenen op de situatie, maar je kunt wél altijd kiezen hoe je reageert. Of je kiest ervoor je ID te laten zien en erbij te melden dat het al de derde keer is en dat je het daar niet mee eens bent. Of je laat je ID niet zien en gaat lastig doen. Maar wees dan ook bereid om de consequentie te dragen.’

Aanspreken

Een andere kant van dezelfde medaille komt tot slot ook nog ter sprake, en die gaat over jongeren aanspreken op hún verantwoordelijkheid. Van Wees: ‘Studenten van verschillende Amsterdamse mbo-scholen waren na de Maccabi-rellen herkenbaar in beeld bij Opsporing Verzocht. Dat bracht een moreel dilemma met zich mee voor de collega’s die de jongeren hadden herkend. Wat stond hen te doen? Op een aantal scholen is toen besloten om een gesprek te voeren met deze jongeren: wordt het niet tijd dat je jezelf meldt bij de politie, voordat iemand anders het doet?’ Wat dat betreft is de boodschap niet anders dan anders, rondt Van Wees af. ‘We zijn tegen geweld, dat is een harde grens. Maar we willen natuurlijk ook dat ze van situaties kunnen leren en ook om die reden spreken we ze aan.’