In de Grote Raadpleging van het Sociaal Werk van Movisie kwamen dit voorjaar verschillende drijfveren naar voren: ‘mensen willen helpen’ is een belangrijke motivatie voor sociaal werkers. Net als het bijdragen aan de bestaanszekerheid van mensen en het bevorderen van hun welzijn.

Gedreven door onrecht

Naast deze directe hulpverlening worden sociaal werkers ook gedreven door het onrecht dat ze zien. Ze willen systeemfouten aanpakken, en op die manier indirecte hulpverlening bieden. Maar ze merken ook hoe lastig dat is. Een van de sociaal werkers die meedeed aan de grote raadpleging verwoordde het zo: ‘Mensen komen vast te zitten in een systeem en wij als sociaal werkers schreeuwen wel, maar haast niemand hoort ons.’

Burenruzies

Mariël van Pelt, senior adviseur bij Movisie, hoort dit soort geluiden tegenwoordig steeds vaker van sociaal werkers. ‘Ze zien vaak een herhaling van dezelfde problemen. Neem het voorbeeld van een bepaalde woning die is gereserveerd voor statushouders, maar de omwonenden hebben daar problemen mee en dat leidt tot burenruzies. Als sociaal werker kun je dan de ruzies proberen te sussen, of misschien regelen dat de statushouders een andere woning krijgen.’

Van voren af aan

Maar bij het volgende gezin dat er komt wonen, begint het dan weer van voren af aan. Sociaal werkers zoeken steeds vaker naar maatschappelijke oplossingen voor dit soort vraagstukken, merkt Van Pelt. In het geval van de terugkerende burenruzies ging de sociaal werker in kwestie het gesprek aan met de woningcorporatie en de gemeente om het probleem aan te kaarten. Van Pelt: ‘Ze maken het individuele probleem tot een sociale kwestie.’

Kanteling is de tijdsgeest

Marcel Ham, hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken (TSV), herkent dit beeld. ‘Maatschappelijke betrokkenheid in zorg en welzijn, daar gaat ons jaarboek over, dat we op 11 november lanceren.’ De toeslagenaffaire markeert misschien wel een kanteling van de tijdsgeest. Niet alleen onder sociaal werkers, maar ook elders in de samenleving komt er meer aandacht voor bestaanszekerheid en klinkt de roep om de menselijke maat steeds harder.

Ter discussie

Volgens Ham stuiten we op de grenzen van het managementdenken dat decennialang overheerste in politiek en beleid, en ook het sociaal werk doordesemde. ‘Het individualistische denken en zaken als tijdschrijven, het grote beroep op zelfredzaamheid van mensen: het wordt nu allemaal ter discussie gesteld. Het besef groeit dat de voorwaarden om voor volwaardig mee te kunnen doen, wel gewaarborgd moeten worden door de instituties.’

‘Hád ik het maar gemeld’

Zowel de coronacrisis als de toeslagenaffaire lijken als een vliegwiel te werken voor dit maatschappelijk onbehagen. Ham hoorde een sociaal werker vertellen: ‘Er kwamen verschillende mensen bij me die in financiële problemen waren gekomen doordat de belastingdienst ineens grote toeslagbedragen terugvorderde. Maar ik herkende het niet als een collectieve kwestie. Hád ik het maar herkend en hád ik het maar gemeld bij de instanties.’

Een keer extra nadenken

Daarmee raakt deze sociaal werker volgens Van Pelt wel een complicerende factor, namelijk dat in Nederland vaak gemeenten betrokken zijn bij de terugkerende vraagstukken. ‘Maar gemeenten zijn meestal ook opdrachtgever. Dan denk je wel een keer extra na voor je als sociaal werker in het geweer komt.’

Ze maakt de vergelijking met Vlaanderen, waar sociaal werkers onafhankelijker van hun financiers georganiseerd zijn. ‘In Nederland hebben we natuurlijk wel de beroepsvereniging, daar kun je altijd terecht, daar kan het collectief gemaakt worden. Kaart zaken sowieso aan in je team, in je eigen organisatie. Dat is altijd een goede start.’

Politiserend werken

Terug naar het Jaarboek van TSV, dat het jaarthema uitwerkt aan de hand van de begrippen engagement en politiserend werken. Dat zijn grote woorden, en Ham vermijdt de term politiserend werken persoonlijk ook liever, omdat het negatieve herinneringen oproept aan de jaren zeventig en tachtig. ‘Het sociaal werk kwam in de greep van activisme, op de barricades staan. Dat draaide uit op abstracte systeemkritiek: het richtte zich “tegen het kapitalisme” en vervreemdde van de problemen van mensen.’

Negatief uitpakken

Volgens Van Pelt doen deze associaties geen recht aan het begrip politiserend werken. Volgens haar is dat tweeledig en heeft het tegenwoordig een positievere insteek. ‘In de kern gaat het om publiek maken van individuele kwesties en het ter discussie stellen van de bestaande gang van zaken. Het kan gaan over regels, beleid of de gangbare publieke opinie. Dat doe je samen met de mensen die het betreft, vaak mensen die onvoldoende gehoord worden. Politiseren hoeft dus niet per se over het besluitvormingsproces van politici en beleidsmakers te gaan. Maar het kan wel: als beleid negatief uitpakt voor groepen mensen, dan moet dat bevraagd worden.’

Rondleiding organiseren

Politiserend werken hoeft zich met andere woorden niet te beperken tot het Malieveld, wil Van Pelt maar zeggen. ‘Het kan ook in de eigen wijk. Bijvoorbeeld door een rondleiding te organiseren met jongeren die een slechte naam hebben. Maak maar eens een rondje met hen, samen met de wijkagent, met leerkrachten, met buurtgenoten, met gemeenteraadsleden. Dan zien die eens met eigen ogen hoe het leven op straat er aan toe gaat en hoe het is om in zo’n wijk op te groeien.’

Op een hoger niveau

Die positievere insteek, en vooral wat dat teweeg kan brengen op een hoger niveau dan dat van de individuele hulpvrager, blijkt mooi uit een voorbeeld dat Ham noemt. ‘Sociaal werkers van de Amsterdamse opvangorganisatie HVO Querido zagen dat mensen op straat lagen te verpieteren, veel van hen waren hun huis uit gezet vanwege een betalingsachterstand.’ Het was dweilen met de kraan open: als de hulpverleners iemand goed en wel in de hulpverlening hadden, dan lag de volgende er al weer.

Met resultaat

‘Die sociaal werkers zijn toen gaan lobbyen om huisuitzettingen te voorkomen’, zegt Ham. ‘Ook weer bij gemeente en woningbouw. Met resultaat, want dat heeft zeker bijgedragen aan de wettelijke plicht voor gemeenten om aan vroegsignalering van schulden te doen.’ Sinds begin dit jaar zijn gemeenten immers verplicht actie te ondernemen op signalen van betalingsachterstanden bij onder meer de nutsbedrijven en woningcorporaties.

Voor alle sociaal werkers

Een vraag die oppopt als het gaat over politiserend werken, is of alle sociaal werkers dat moeten kunnen en doen, onafhankelijk van hun opleidingsrichting en -niveau? Voor Van Pelt is het antwoord helder: ‘Jazeker. Het signaleren en aankaarten van terugkerende problemen, dat moeten alle sociaal werkers doen. En of je verder ook in actie komt, bijvoorbeeld met gericht lobbywerk, dat is ook afhankelijk van de situatie en van je kwaliteiten. Soms is het te vroeg, moet je gewoon eerst de individuele crisis oplossen en meer verhalen verzamelen en analyseren om te weten wat er speelt. Soms is een collega er beter in, of de teamleider pakt het op.’

Niet onnodig groot

Het is volgens Van Pelt kortom zaak om begrippen als engagement en politiserend werken niet onnodig ingewikkeld en groot te maken: ‘Het begint allemaal met vragen stellen. Dat kan iedereen en dat moet iedereen gewoon doen. Als je hetzelfde verhaal voor de vijfde keer hoort, dan moet je je als sociaal werker afvragen: wat gebeurt hier, wat is hier aan de hand?’

De Agenda van het Sociaal Werk 2021 wordt georganiseerd door Sociaal Werk Nederland (SWN), Movisie, Beroepsvereniging voor Professionals in het Sociaal Werk (BPSW), Marie Kamphuis Stichting (MKS), Sociale Vraagstukken en Buurtwijs.