Sinds de toeslagenaffaire oordelen rechters anders, roepen ministers om meer maatwerk, en buigen lokale rekenkamers zich over de lokale menselijke maat, zegt Eelke Blokker, grondlegger van het Instituut voor Publieke Waarden. Op het gebied van schulden is volgens de actie-onderzoeker een nieuw waardenidee ontstaan. ‘Er is afscheid genomen van de oude reformatorische gedachte van boete en schuld. Op allerlei terreinen ontstaat meer ruimte voor nuance. Ook in de uitvoering van de Participatiewet.’

Mentaliteit

En dat kan professionals in de praktijk helpen. Vaak lopen zij namelijk tegen de botsende waarden van de verschillende uitvoeringswetten aan, stelt de actie-onderzoeker. ‘De Wmo kent een heel ander vertrekpunt dan de Participatiewet, die in een soort transactiemodel terecht is gekomen. Voor wat, hoort wat, dat principe. De Wmo kent een heel andere mentaliteit, die komt voort uit het principe dat mensen recht op ondersteuning hebben. De wet zelf is ook ruimer geformuleerd en professionals ervaren vaak veel meer ruimte.’ En dan is er nog de Jeugdwet, die lijkt op de Wmo en waarbij de zorgplicht van de gemeente een rol speelt.

Botsende waarden

Professionals die met een generalistische opdracht op pad zijn gestuurd om ‘achter de voordeur allerlei resultaten’ te bereiken, lopen in de praktijk tegen deze botsende waarden van de wettelijke kokers aan. Blokker geeft een concreet voorbeeld. Een professional komt bij een gezin waar sprake is van huiselijk geweld. Regelmatig slaat de man zijn vrouw, maar ze blijven wel bij elkaar. De kinderen zijn soms getuige van het huiselijk geweld en Veilig Thuis wordt ingeschakeld. ‘En dan hebben we vanuit de Jeugdwet van alles geregeld. Het hele traject, met de veiligheid voor de kinderen voorop. De kinderen kunnen onder toezicht worden gesteld, of in het uiterste geval uit huis worden geplaatst.’

Mogelijke oplossingen die niet geregeld zijn

De betrokken professional vindt het eigenlijk een beter idee om vader uit huis te halen in plaats van het hele gezin te ontwrichten. Als vader nu eens ergens anders kan gaan wonen, dan kan het stel gaan latten en kan hij een agressie-regulatietraining volgen. Daar staat de vader ook voor open, en dit is voor dit gezin misschien op termijn een veel betere oplossing? ‘Maar dit soort oplossingen hebben we natuurlijk niet geregeld’, zegt Blokker. ‘En dan krijgen we te maken met andere wetten, met de Huisvestingsverordening in dit geval. De man – de pleger – komt natuurlijk niet in aanmerking voor urgentie. In elke Huisvestingsverordening staat dat iemand ‘buiten zijn schuld om’ zijn woonruimte moet zijn kwijtgeraakt. Tsja, daar is in dit geval geen sprake van. En we gaan die rotzak toch niet belonen? Wanneer de moeder met de kinderen in opvang komt heeft ze overigens wel recht op urgentie.’

‘Ander moreel denkkader nodig’

Dit soort botsende waarden zorgen volgens Blokker ervoor dat professionals soms al anticiperen op de uitkomst. ‘Begrijpelijk, ze hebben soms al zo vaak nee te horen gekregen, maar wat er nu toch eens de kans bestaat dat dit wel lukt?’ Dit vraagt volgens Blokker een ‘ander moreel denkkader en een omgeving die ruimte hiervoor biedt. Maar ook een erkenning voor de professionals die dit soort zaken bloot leggen, die hier soms dagelijks mee worstelen.’

Bureaucratie

Die erkenning is belangrijk voor zowel de lokale overheid als de rijksoverheid. Blokker: ‘Het is niet alleen een uitvoeringsprobleem, het gaat echt veel dieper dan dat. Daarom is het zo belangrijk dat we ons bewust zijn van die achterliggende waarden van de verschillende uitvoeringswetten. In de bureaucratie sijpelt van alles door, over het gelijkheidsbeginsel, over boete en straf.’ Hoe groot – onbedoeld weliswaar – de gevolgen van dit soort bureaucratie kunnen zijn, heeft de toeslagenaffaire met z’n vele slachtoffers pijnlijk duidelijk gemaakt. ‘En die affaire heeft van alles in een versnelling gebracht en de aandacht voor die menselijke maat echt een zwieper gegeven’, zegt Blokker.

Momentum

Die nieuwe wind maakt het volgens Blokker ‘een heel bijzondere tijd’ voor professionals. ‘Nu ontstaat er ruimte om aan dit soort knoppen te draaien. Het momentum is nu. En we zijn met het Instituut voor Publieke Waarden een club die juist professionals willen empoweren, het werkplezier weer willen vergroten.’

Kantelen begint

Hij weet dat bij sommige professionals in het sociaal domein de moed al in hun schoenen is gezakt. Ze reageren gelaten op alle veranderingen, hebben te vaak de deksel op hun neus gekregen. ‘Veel professionals hebben vaak het gevoel dat ze voor hun eigen moeder aan het werk zijn, zo moeten ze elke keer weer in touw om allerlei zaken geregeld te krijgen.’ Ze hebben vaak het gevoel door het systeem te worden tegengewerkt. ‘Terwijl hij of zij als professional door diezelfde gemeente juist met een opdracht op pad is gestuurd, maar dan wordt zijn plan vervolgens door al die botsende waarden toch weer flarden geschoten.’

Doorbraakmethode

Blokker spreekt deze professionals graag moed in en wijst hen op de Doorbraakmethode. Die methode geeft verschillende instrumenten om makkelijker en onderbouwd maatwerk te leveren. De Digitale Doorbraaktool geeft bijvoorbeeld overzicht van welke wetten en uitzonderingsgronden op een specifieke bewoner van toepassing zijn. ‘Tegelijk helpt de tool uitrekenen wat de maatschappelijke kosten en baten van het doorbraakscenario zijn. We staan nog maar aan het begin, maar er begint echt van alles te kantelen.’