Je moeder wordt door je vader – een alcoholist – regelmatig in elkaar geslagen. Hoe ga je daar als kind mee om? Voor wie kies je? Voor je vader, omdat hij nou eenmaal de baas in huis is en dat ook altijd zal blijven? ‘Delinquente jongeren kunnen zich in dit voorbeeld laten leiden door cognitieve verstoringen,’ weet Henno Verdam. ‘Ze denken dat hun denkfout de waarheid is.’

Habermas
Verdam is Equip-trainer in Forensisch Centrum Teylingereind in Sassenheim. De gesloten justitiële inrichting werkt sinds haar beginperiode acht jaar geleden met het programma dat afkomstig is uit de Verenigde Staten. Als eerste in Europa haalde Teylingereind de methodiek in huis. ‘Onze visie is gebaseerd op de ideeën van filosoof/socioloog Habermas die uitgaat van een machtsvrije communicatie,’ aldus Verdam. ‘Daar past deze methodiek goed bij.’

Equip is een zogenaamd ‘peer’-programma waarmee antisociale en delinquente jongeren wordt geleerd verantwoordelijkheid te dragen voor hun eigen handelen met behulp van een groep leeftijdgenoten. Het is de bedoeling jongeren te motiveren en toe te rusten elkaar te helpen en van elkaar te leren. Daarnaast wordt gepoogd de negatieve groepscultuur, waar egocentrisme vaak hoogtij viert, om te buigen tot een cultuur waar rekening met elkaar wordt gehouden.

Verdam: ‘We beginnen altijd zo: “De reden dat je hier zit is niet de schuld van je ouders of van de samenleving. Jij bent zelf verantwoordelijk voor het feit dat je jezelf in de nesten hebt gewerkt”. Als je wilt veranderen, kún je veranderen.’ Het Equip-programma start met een uitleg van de vier denkfouten die ten grondslag liggen aan twaalf probleemgedragingen, ofwel ‘probleemnamen’. Egocentrisme, anderen de schuld geven, goed praten/verkeerd benoemen en uitgaan van het ergste zijn de denkfouten die veel delinquente jongeren maken. Het gedrag dat daaruit voortvloeit, kan variëren van problemen hebben met autoriteit en anderen misleiden tot stelen en goedgelovig zijn. ‘Door denkfouten en probleemgedrag uit te leggen, kunnen jongeren, als ze willen, veranderen. Want nu weten ze waardoor ze elke keer in de problemen komen.’ Of het zo simpel is? ‘Nee,’ geeft Verdam toe, ‘maar op deze manier wordt er een bepaalde simpelheid bij de jongens neergelegd die het makkelijker maakt een probleem op te lossen.’

Andere onderdelen van de training zijn bijeenkomsten die gericht zijn op het omgaan met agressie, sociale vaardigheden en het nemen van een sociaal zuivere morele beslissing, zoals het geval met de mishandelde moeder. Daarnaast zijn er ‘wederzijdse hulpbijeenkomsten’ waar jongeren elkaar helpen met het overdenken en oplossen van problemen.

Beïnvloeding
Het groepsproces is een wezenlijk onderdeel van het Equip-programma. Verdam: ‘Jongeren nemen meer van elkaar aan dan van volwassenen, omdat ze qua belevingsniveau dichter bij elkaar staan. Ze kunnen elkaar perfect opvoeden, maar dat gebeurt meestal vanuit tegennormen. Zo kunnen ze samen de mooiste kraakjes verzinnen.’ Maar een positieve groepscultuur is niet zomaar bereikt. Na een vormende fase waarbinnen de groepsleden een afwachtende houding aannemen, volgt de aanstormende fase. Deze is volgens Verdam de meest pittige. ‘Jongeren komen openlijk in verzet tegen de methodiek en tegen alles en iedereen om hen heen. Als trainer moet je op dat moment heel directief in de groep gaan zitten. Als je binnen een groep van tien jongens te maken hebt met zes sterke antisociale jongens die ook nog eens charismatisch zijn, kun je je afvragen of je ooit uit de aanstormingsfase komt.’

Het moment dat jongeren oprecht gaan zeggen dat ze ‘het maar flauwekul vinden’, is het teken dat de normeringsfase eraan zit te komen. ‘Nu kun je de groep gebruiken om elkaar te laten beïnvloeden. Dat jongeren elkaar helpen op een oprechte manier. Tijdens wederzijdse hulpbijeenkomsten vragen jongeren bijvoorbeeld door als een van hen vertelt dat hij weer denkt over crimineel gedrag. Net zolang totdat ze de gedachtegang van die jongen boven water hebben.’

Dat het programma werkt, blijkt uit een onderzoek van Coralijn Nas (zie kader). In Teylingereind ervaren ze dat jongeren na het volgen van Equip anders denken over crimineel gedrag en dat er andere keuzes worden gemaakt. Wat de kracht is van het programma? Verdam: ‘Met vier verschillende invalshoeken – sociale vaardigheden, omgaan met agressie, morele keuzes en wederzijdse hulpbijeenkomsten – kun je jongeren toerusten. Niet alleen gedragsmatig, maar ook cognitief.’

In principe kunnen alle jongeren deelnemen aan Equip, tenzij er sprake is van een autismestoornis waarbij jongeren geen onderscheid kunnen maken tussen toneelspel en realiteit. Daarnaast werkt het programma pas als jongeren een interne motivatie hebben. ‘Het werkt niet voor jongeren die de knop niet omzetten en nog steeds denken dat ze eenmaal buiten hun gouden slag slaan. Met het motiveren van jongeren ben je al een heel eind op weg.’ Volgens Verdam werkt Equip ook niet voldoende voor jongeren die met (seksuele) mishandeling te maken hebben gehad. Een duo-therapie is dan een geschikte optie: groepstraining met Equip, individuele begeleiding door een therapeut.’

Verdam is van mening dat Equip ook geschikt is in de vrijwillige hulpverlening, de forensische hoek en als preventiemiddel. Zo gaat het programma in de zorgklassen van 12 scholen in Den Haag draaien. ‘Ook op vmbo-scholen is Equip een goed preventie-instrument. Leer deze jongeren verantwoordelijk gedrag tonen. Onze jongens zeggen wel eens: “Had me dit maar geleerd in 2-vmbo”.

Equip
Coralijn Nas promoveerde op 13 juni aan de Universiteit Utrecht op haar proefschrift ‘Equiping delinquent male adolescents to think pro-socially’. Ze deed haar onderzoek onder een groep van ongeveer 70 jongens tussen de 12 en 18 jaar die vastzaten in Forensisch Centrum Teylingereind in Sassenheim. De controlegroep bevatte jongeren in andere justitiële jeugdinrichtingen die niet met Equip geconfronteerd werden.

Nas ontdekte tijdens haar promotieonderzoek dat het Equip-programma het denkproces bij antisociale en delinquente jongeren positief beïnvloedt. Jongeren maken minder denkfouten en kiezen minder snel voor een criminele oplossing. Of ze eenmaal buiten de muren ook overeenkomstig handelen is niet duidelijk. Een onderzoek naar de recidive onder jongeren die Equip gevolgd hebben, is nog gaande.

Overigens waren deze resultaten in de Verenigde Staten al bekend. Vijftien procent van de Equip-jongeren recidiveerde tegenover veertig procent van degenen uit de experimentele groep.

De promovenda wilde daarnaast in haar onderzoek antwoord geven op één kernvraag: kan delinquent gedrag bij mannelijke adolescenten worden verklaard vanuit hun (sociale) denkprocessen? Dit blijkt voor een deel het geval te zijn. Jongens met een opleidingsniveau van mavo of hoger laten minder verstoringen zien in hun sociale denkprocessen dan jongens met een lager opleidingsniveau.

Voor de hoger opgeleiden geldt dat een verstoord denkproces samenhangt met crimineel gedrag, voor de lager opgeleiden geldt dat er bij zowel de delinquenten als de niet-delinquenten vaker sprake is van denkfouten. Voor deze groep is het aanbevelenswaardig om op (vmbo)scholen Equip preventief in te zetten.

Equip blijkt dus te doen wat het beoogt, namelijk het sociaal denken van jongeren aanleren en stimuleren. De resultaten van dit onderzoek zijn van groot belang omdat er nog steeds weinig grondige evaluatiestudies zijn verricht naar resocialisatieprogramma’s. De meeste onderzoeken zijn vaak op een doelgroep gebaseerd en met kleine aantallen proefpersonen uitgevoerd. De status van de jongens die aan dit onderzoek meededen varieerde van veroordeeld voor een delict, wachtend op de uitspraak van de rechter of onder toezicht gesteld.