Dit deden zij op het drukbezochte Jaarcongres Eenzaamheid van Zorg+Welzijn. Aan het woord kwamen onder andere Wimke Schuurmans, programmamanager van de campagne Eén tegen eenzaamheid. Dit initiatief van VWS heeft als doel eenzaamheid beter te signaleren, meer gebruik te maken van de wetenschappelijke kennis die er over eenzaamheid is én meer samen te werken: ‘Supermarkten zien soms dagelijks mensen in hun eentje een kopje koffie drinken aan de koffietafel. Banken zien mensen elke dag tien euro halen, zodat ze wat aanspraak hebben. Ook zij hebben een signalerende functie en met hen kan meer samengewerkt worden.’ Zij hoopt dat sociaal professionals meer als ‘makelaar’ de verbinding zullen leggen: ‘Bijvoorbeeld tussen de ene buurman die ontslagen is en thuis zit, en de andere buurman die door fysieke omstandigheden geen boodschappen kan doen.’

Koffiedrinken tegen eenzaamheid

Tot grote verbazing van de zaal vertelde eenzaamheidsexpert Jeannette Rijks dat een wekelijks kopje koffie drinken in het buurthuis niet helpt tegen eenzaamheid: ‘Als we denken dat we helpen door leuke gesprekken, klopt dat niet. Dat helpt niet.’ Als een sociaal werker in de zaal haar vraagt of het ook geen preventieve werking heeft, schudt Rijks haar hoofd. Niet iedereen is het met haar eens. Bijvoorbeeld bijzonder hoogleraar Empowerment van Kwetsbare Ouderen Anja Machielse:‘In mijn mening gaat hier zéker een preventieve werking vanuit.’ Deze uitspraak oogt een applaus vanuit de zaal.

Gemis aan verbinding

Het maken van verbinding, dat is het belangrijkste onderdeel bij het verminderen van eenzaamheid, betoogt hoogleraar Machielse: ‘Eenzaamheid is een gemis aan verbinding. Je hebt het als mens nodig om je verbonden te voelen met een gemeenschap. Je hebt de ander nodig om je erkend en bevestigd te voelen. Sociale relaties zijn van belang om je identiteit te ontwikkelen.’ Ze onderstreept het belang van ‘weten dat je ertoe doet, en dat je van betekenis bent’ en vertelt dat mensen die geïsoleerd leven, een lager gevoel van eigenwaarde hebben.

Ondersteunen bij levensvragen

Ze adviseert sociaal professionals om er in diepgaande gesprekken achter te komen waar de cliënt behoefte aan heeft. ‘De één vindt het belangrijk om van betekenis voor een ander te zijn. Dan kun je hierop doorvragen: wat zou je voor anderen kunnen betekenen en hoe kunnen we dit vormgeven? De ander wil genieten van mooie dingen. Wat zijn mooie dingen en hoe kunnen we dit realiseren?’ De hoogleraar pleit er ook voor dat sociaal professionals meer vaardigheden ontwikkelen die de geestelijk verzorger heeft. Met name als het gaat om hoe je ouderen ondersteunt bij levensvragen zoals: ‘Waarvoor leef ik nog? Ik voel me nutteloos.’

De verbinding die Machielse noemt, speelt ook een centrale rol on de lezing van klinisch psycholoog en rouwdeskundige Manu Keirse. Met ontroerende anekdotes en sprekende voorbeelden roert hij de zaal tot tranen, maar stipt hij ook belangrijke aandachtspunten voor de sociaal werker aan: ‘Als je onvoldoende aandacht hebt voor rouw van de cliënt, kun je hem in de eenzaamheid duwen.’ Vanuit goede bedoelingen kunnen zorgprofessionals proberen om hun gedeprimeerde cliënt op te peppen. ‘Ze benadrukken bijvoorbeeld wat diegene nog wél heeft. Maar hiermee ontken je het verdriet en kan iemand zich alleen voelen.’

Herinneringen levend houden

Ook herinneringen levendig bewaren is van belang, vindt Keirse. Hij vertelt het verhaal van een moeder met kanker, die niet lang te leven had: ‘Ik adviseerde haar dozen te vullen met herinneringen voor haar kinderen. Brieven te schrijven voor belangrijke momenten in hun leven, bandjes in te spreken waarop ze vertelde hoeveel ze van hen hield. Sterven is niet meer dan verhuizen van de buitenwereld naar het hart van de mensen die van je houden. Met verbondenheid bestrijd je eenzaamheid.’

Verkeerde bemoediging

Keirse vertelt ook dat het belangrijk is dat je belangrijke dagen onthoudt. Zoals de sterfdag van de man van je cliënt, of de verjaardag van een overleden kind. ‘Na een jaar komen mensen van de rouw in de kou terecht. Want dan lijkt iedereen te vergeten dat iemand er niet meer is. Dan wordt er niet meer naar gevraagd. En dat geeft een eenzaam gevoel.’ Luisteren, luisteren, luisteren, dat geeft verbinding, vertelt Keirse: ‘Luisteren zonder oordeel, zonder advies te geven, zonder de verkeerde bemoediging.’ Kennis over rouw en verlies kunnen eenzaamheid doorbreken, betoogt de psycholoog. Hij adviseert sociaal professionals zich hierover goed te laten informeren.

Advies Erik Scherder

Waar Keirse een meer passieve luisterende houding van de sociaal werker bejubelt, gooit neurowetenschapper Erik Scherder het in zijn lezing over een andere boeg. ‘Eenzaamheid zorgt voor verandering in de hersenen, wat ervoor zorgt dat de cliënt passiever en minder gemotiveerd is. Daarnaast is het voor hem door de veranderingen in de hersens moeilijker om zich in te leven in de ander. Dus de vaardigheden die iemand heeft om úit de eenzaamheid te komen, worden minder omdat de hersenen door de eenzaamheid veranderen.’ Volgens Scherder is het aan de sociaal werker de taak om dan de motivator van de cliënt te zijn. Om zo de hersengebieden die aangetast zijn door de eenzaamheid weer te activeren. ‘Dit gebeurt bijvoorbeeld door beweging, maar ook door bekende gezichten te zien.’ Dit helpt volgens Scherder de beloningssystemen weer op gang en helpt de cliënt om er weer zin in te krijgen.

Goede doorbloeding in hersenen

De cliënt hoeft volgens Scherder niet direct te gaan sporten, een dagelijkse goede wandeling helpt al: ‘In de natuur, niet in de stad. Want uit onderzoek blijkt dat de natuur hierin meer helend is. De beweging stimuleert de doorbloeding in de hersenen, waardoor er meer neuronen ontstaan. Zo bouw je reserves op tegen depressieve gevoelens.’ De enthousiaste Scherder is de afsluiting van de dag. ‘Ik heb weer wat stof tot nadenken’, verzucht een congresbezoeker, ‘al blijft eenzaamheid complex. Er is niet echt één sluitende oplossing voor.’