De Universiteit van Maastricht deed in samenwerking met de Landelijke Werkgroep Mudawannah, Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON), Stichting Clara Wichmann en Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, de afgelopen vier jaar uitvoerig onderzoek naar huwelijkse gevangenschap in Nederland. De resultaten van dit onderzoek zijn op 13 september gepresenteerd tijdens de conferentie Gevangen in een huwelijk. Recht, religie & praktijk. 

Exacte cijfers

Susan Rutten is bijzonder hoogleraar Islamitisch Familierecht in een Europese Context en projectleider van het onderzoeksproject huwelijkse gevangenschap. Ze vertelt dat het moeilijk is om exacte cijfers te verbinden aan hoe vaak huwelijkse gevangenschap voorkomt. Rutten: ‘Huwelijkse gevangenschap is een begrip dat niet goed is af te bakenen, dat op verschillende manieren wordt uitgelegd en herkend. Maar als ik, op basis van eerder onderzoek, een voorzichtige indicatie moet geven, zou ik zeggen dat het om ruim achthonderd gevallen per jaar gaat in Nederland.’

Gevangen in het huwelijk

Wat is huwelijkse gevangenschap precies? Rutten: ‘In het onderzoek spreken we van huwelijkse gevangenschap als mensen ooit religieus getrouwd zijn, één van beiden dat religieuze huwelijk wil beëindigen, maar dat niet voor elkaar krijgt. Dan zit diegene vast, gevangen, in dat religieuze huwelijk.’ Dat huwelijkse gevangenschap alleen voorkomt  in de Islamitische gemeenschap, is niet waar. Rutten en haar collega’s zijn het tegengekomen in het jodendom, christendom, de islamitische gemeenschap en de hindoestaanse gemeenschap. ‘Bij een aantal ervan geldt overigens dat je het wel voornamelijk ziet in de wat orthodoxere stromingen’, voegt de hoogleraar toe.

Verschillende oorzaken

Huwelijkse gevangenschap kan verschillende oorzaken hebben. Zo kan het zijn dat de geloofsleer het problematisch maakt om uit elkaar te gaan, dat de geloofsgemeenschap een scheiding niet accepteert of dat één van de twee partners niet wil meewerken aan de religieuze scheiding. De slachtoffers van huwelijkse gevangenschap kunnen mannen zijn, maar meestal zijn het vrouwen. Rutten: ‘Waarom het bijna altijd de vrouwen zijn die het slachtoffer zijn, heeft te maken met twee factoren. Ten eerste is het zo dat in de regels van de godsdienst verschillende echtscheidingsvormen altijd de medewerking van de man verlangen en niet altijd die van de vrouw. De andere factor is de machtsongelijkheid. De man is in het religieuze huwelijk vaak dominanter en kan de vrouw onder druk zetten.’

Machtsongelijkheid?

Die machtsongelijkheid zegt ook iets over de positie van vrouwen in Nederland, vindt Rutten. Want waar vaak gedacht wordt dat mannen en vrouwen gelijk zijn, blijkt dat toch niet altijd het geval. ‘De positie van vrouwen is in Nederland niet per se goed. Dat blijkt uit ons onderzoek en er zijn meer thema’s die dat laten zien. Maar puur kijkend naar een aantal geloven, is het in de basis zo dat de posities van de man en de vrouw niet gelijk zijn. Als gelovigen daar streng aan vasthouden, blijft die ongelijkheid in stand.’

Mentaliteitsbeïnvloeding

Om dit te veranderen, is een cultuurverandering nodig. En dat gaat niet van de ene op de andere dag. Rutten: ‘Er is wat dat betreft veel werk te verrichten. We moeten echt gaan hameren op mentaliteitsbeïnvloeding door middel van kennisoverdracht, het delen van inzichten en het aan de orde brengen van de man-vrouw verhoudingen. Eén van de conclusies van het onderzoek is ook dat huwelijkse gevangenschap veel meer een maatschappelijk dan een religieus probleem is. Ja, het is onlosmakelijk verbonden met een godsdienst, maar het probleem is maatschappelijk van aard. En daar kunnen we als maatschappij dus iets aan doen.’

Verschillende werkelijkheden

Gevangen zitten in een religieus huwelijk, kan allerlei gevolgen hebben. Psychosomatische klachten, stress, veel emotie, frustratie en financiële gevolgen om bijvoorbeeld een advocaat te betalen. ‘Maar het heeft ook hele andere gevolgen’, weet Rutten. ‘Zo lang je volgens je geloof nog getrouwd bent, mag je van je geloof, en vaak ook van je omgeving, geen nieuwe relatie beginnen. Ook kun je problemen ondervinden met reizen naar het buitenland. Er zijn landen waar je niet heen kunt reizen zonder toestemming van je man. Mannen kunnen hun vrouw het leven ook echt zuur maken, veel vrouwen zijn daar bang voor. Het lastige is dat deze vrouwen met verschillende werkelijkheden te maken hebben. Want ondanks dat de civiele scheiding er misschien al is, dat is het probleem vaak niet, blijven ze door hun religieuze huwelijk vastzitten aan hun man.’

Voorkomen is beter dan genezen

Wat kunnen we doen om huwelijkse gevangenschap te voorkomen? Ten eerste is er meer voorlichting nodig. Over wat huwelijkse gevangenschap is, wat de positie van beide partners is in een religieus huwelijk en wie kan helpen als mensen vragen hebben over huwelijkse gevangenschap. Rutten: ‘Voorkomen is altijd beter dan genezen. Uit onderzoeken blijkt dat binnen veel migrantengroepen veel religieus getrouwd wordt en ook best vaak alleen maar religieus. Hoor je als sociaal werker dat cliënten of buurtbewoners een religieus huwelijk aangaan, vraag ze dan of ze weten wat dat betekent. Of ze weten dat er een verschil is tussen een religieus en een burgerlijk huwelijk. Leg ze uit wat ze kunnen doen om het goed te regelen, wat de gevolgen van een religieus huwelijk zijn, hoe hier in het buitenland tegenaan gekeken wordt en wat de consequenties kunnen zijn als het mis gaat.’

Echtscheiding niet per definitie het einde

Gaat een religieus huwelijk mis en ontstaat er huwelijkse gevangenschap, dan is het van belang dat dit zo snel mogelijk gesignaleerd wordt. ‘Want hoe langer het voortduurt, en dat kan soms jarenlang zijn, hoe moeilijker het voor de vrouw wordt. Wees je er overigens ook van bewust dat als er een echtscheiding heeft plaatsgevonden, dat niet per definitie het einde van de relatie is. Zie je een ex-man toch nog steeds op de proppen komen, is hij nog steeds dwingend naar haar of gaat het geweld door, is het niet ondenkbaar dat er nog een religieus huwelijk is.’

Meer weten over huwelijkse gevangenschap, signalen en onderzoeksresultaten? Kijk dan op de website van het Onderzoeksproject ‘Huwelijkse gevangenschap: bruggen bouwen tussen religie en recht’.