Zo’n 14.000 gezinnen leven in armoede in het veenkoloniale gebied in Groningen en Drenthe. Waar de een door pech in deze situatie is beland, is er bij anderen sprake van intergenerationele armoede, doorgegeven naar de volgende generatie. In beide gevallen heeft het gezin in armoede moeite bij het vinden van een uitweg.

Ervaringsdeskundigen

Het onderzoek van Radboud Engbersen van Movisie en onderzoeker Jurriaan Omlo, in opdracht van de Tintengroep, richt zich onder meer op de vraag wat sociaal werkers kunnen doen voor mensen die in armoede leven of daarin dreigen te belanden. Naast een theoretisch onderzoek zijn er gesprekken geweest met 18 sociaal werkers, acht ervaringsdeskundigen, acht experts uit de regio, drie bestuurders en een onderzoeker, is een studie gedaan naar praktijkervaringen en inzichten van professionals binnen het werkveld.

Armoede komt nooit alleen, aldus Johan Brongers, voorzitter van de Raad van Bestuur van de Tintengroep. ‘Als je naar bestaande onderzoeken kijkt over dit onderwerp, dan zie je dat armoede bij andere problemen hoort. Het is ergens het gevolg van, of een reactie ergens op. Dat kan zijn omdat iemand problemen heeft met huisvesting of het verlies van werk, maar ook door onvoldoende zelfvertrouwen of vertrouwen in de samenleving. En soms is het gewoon door pech.’ In de voormalige Veenkoloniën (zuid-Groningen, Noord-Drenthe) is er sprake van langdurige armoede in meerdere generaties.

Kapitaalvormen

De onderzoekers hebben als basis vijf kapitaalvormen gebruikt om de problemen te specificeren, een ordening die de wetenschap ook gebruikt. Het gaat om mentaal, pedagogisch, sociaal, cultureel en economisch kapitaal. Het onderzoek heeft als centrale vraag: welke rol kunnen sociaal werkers vervullen voor personen die zich in armoede bevinden of daarin dreigen te belanden?

Een van de conclusies is dat het wel degelijk mogelijk is om aan situaties van schulden en armoede te ontsnappen, door het aanreiken van een of enkele hulp- en kapitaalbronnen. Bijvoorbeeld door mentale hulp, pedagogische ondersteuning, sociale middelen, culturele interventies en het versterken van de economische situatie. Het is een vraagstuk dat vraagt om een langdurige inzet.

Perspectief gezin in armoede

Er is daarnaast iemand nodig die voor rust zorgt, die situaties kan stabiliseren en vervolgens weer perspectief in hun leven brengt, aldus de onderzoekers. Daar ligt een rol voor sociaal werkers. In zuidoost Drenthe werken ze bijvoorbeeld met een gezinsbudget zonder oormerk, vertelt Brongers. ‘Dit geld is te benutten voor dagelijkse vragen, een gezinscoach is bij de familie betrokken en zorgt dat er rust is en dat de basisbehoeftes op orde zijn.’

Deze rust ontbreekt vaak bij een gezin in armoede. Er zijn zorgen over het inkomen of het kunnen betalen van de huur, er is ruzie met de (ex-) partner over de kinderen, scheidingen, zo somt Brongers op. ‘Wat een onrust heb je dan. En wie heeft er dan focus om te werken? Het verzuim is dus hoger, anderen vallen helemaal uit. Ieder mens heeft structuur en rust nodig om zich te kunnen ontwikkelen.’ Stress zorgt ervoor dat je capaciteit en denkvermogen afneemt, benadrukt de voorzitter. ‘We moeten dus ook goed letten op de druk die de overheid legt op controles. Daarbij zou de gezondheid van mensen centraal moeten staan.’

Vertrouwen

Deze druk zorgt er ook voor dat er bij deze groep vaak sprake is van een gebrek aan vertrouwen in de overheid, aldus Brongers. ‘En de gemeenten staan met de rug tegen de muur, want de budgetten zijn krap en wethouders en ambtenaren zitten met de handen in haar.’ Wil je dit vertrouwen herstellen, dan moeten inwoners anders worden benaderd, denkt de voorzitter. ‘Creëer beleid vanuit een bedoeling in plaats van vanuit wantrouwen. Dat wordt een groot vraagstuk de komende jaren.’

De wrangheid van armoede zit vaak in het gemis aan waardigheid en zelfrespect, zo schrijven de onderzoekers. Daar zijn gevoelens van vernedering, schaamte, machteloosheid en een gebrek aan eigenwaarde aan verbonden. Dit raakt de kern van wat het sociaal werk is, aldus Brongers. ‘Een sociaal werker verbindt, staat naast mensen, loopt met ze mee en kijkt onbevooroordeeld naar ze. Ze geven geen oordeel over wat hen is overkomen, en staat in verbinding met instanties om de mensen heen, en helpt deze herstellen.’ Van voorscholen, tot budgettrainingen, tot activiteiten om het zelfvertrouwen te herstellen. Een sociaal werker heeft verstand van het gewone leven en alles wat daarbij komt kijken.

Gezin in armoede kwetsbaar

Mensen die in armoede leven worden vaak kwetsbaar geacht, maar ze hebben veel veerkracht, aldus Brongers. ‘Ze kunnen verstandig omgaan met beperkte middelen. Maar zo kijken zij zelf niet naar hun situatie. En dat is logisch.’ Daarom komt in het onderzoek naar voren dat positieve bejegening een cruciaal punt is. ‘Als je elke dag moet kijken of je eten op tafel kan zetten, dan zie je jezelf niet als een overlever. Maar als professional zien hoe ze zich staande houden, de kinderen gekleed en gevoed op school. Hun perspectief is anders.’

De sociaal werker moet dus vooral vragen wat er nodig is en benadrukken wat er goed gaat. ‘Uiteindelijk draait het om deze mensen bijstaan bij hun dagelijkse vraagstukken. Het gaat dan niet over behandelingen of producten van de overheid, maar wat heb je nodig om je te kunnen redden in de samenleving.’

Draagkracht voor gezin in armoede

Er is vaak ook vraag naar opvoedadvies en -ondersteuning. ‘Door de veerkracht en het zelfvertrouwen van ouders en kinderen te vergroten, kunnen professionals de draagkracht van gezinnen versterken en de draaglast verminderen’, zo schrijven de onderzoekers. ‘Er zijn genoeg initiatieven te noemen die dit al doen. Groepen voor jonge moeders, de peuterspeelzaal waar ouders vragen kunnen stellen en kunnen leren hoe hun kind spelend kan leren. Zo kan je mensen bijstaan zonder dat er een behandeling nodig is. We moeten terug naar de focus op samenlevingsopbouw.’

De voorzitter pleit voor een andere manier van werken. ‘Er is meer samenhang nodig tussen de betrokken partijen. Ik wil met respect spreken over de schuldhulpverleners, niemand is er immers op uit om elkaar tegen te werken. Maar soms moeten we ons afvragen: draait het om iemands welbevinden of om de behandeling? En wordt de gewenste uitkomst ook behaald? De uitvoerders in de praktijk moeten niet belemmerd worden door de financiële afrekening.’

Ontsnappen

Negatieve gevolgen van armoede kunnen op zijn minst verminderd of verlicht worden, zo concluderen de onderzoekers. De beleidsmakers en uitvoerders moeten kijken welke steun er nodig is. ‘Soms kunnen een paar gesprekken al het zelfvertrouwen herstellen en iemand op het juiste pad zetten’, aldus Brongers.

Biedt dus vooral kansen aan de mensen die langs de kant van de samenleving staan, wil de voorzitter benadrukken. ‘Stel je open voor een inclusieve samenleving en kijk vanuit vertrouwen naar mensen, in plaats van uit wantrouwen. We kunnen met de uitkomsten van dit onderzoek, en door gemeenschappelijke inspanning, het aantal mensen dat in armoede leeft verminderen en hen een rol geven in onze maatschappij. Laten we dat dus vooral gaan doen.’