Mantelzorg kost niets. Het is immers hulp die om niet wordt verleend door familie, vrienden of kennissen. Daarom wordt bij de berekening van kosten van gezondheidszorg de mantelzorg niet als kostenpost meegenomen. Ten onrechte, vindt Bernard van den Berg. Maatschappelijk gezien kost mantelzorg de samenleving geld. Als je dat ontkent, loop je het risico dat de kosten van de collectief gefinancierde zorg zich verplaatst naar de mantelzorg. Van den Berg promoveerde op 14 januari aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op zijn proefschrift Mantelzorg: een economische benadering.

Het mooie van mantelzorg is toch juist dat het gratis is?

‘Nee. Mantelzorg kost tijd. Tijd die anders aan andere zaken besteed zou kunnen worden, zoals vrije tijd of betaald werk. Het levert dus productieverlies elders in de economie op. Daarbij hebben mantelzorgers die onder zware druk staan ook nog een verhoogde kans op ziekten als psychische problemen en burn-out en op vroegtijdig overlijden.

‘Mantelzorgers vormen op termijn een extra kostenpost voor de samenleving. Beleidsmakers zouden naar een maatschappijbrede analyse toe moeten waarin deze kosten worden meegenomen als kosten van de zorg. Daarvoor is het nodig dat je mantelzorg meet en waardeert.’

Hoe meet je mantelzorg?

‘We weten eigenlijk nauwelijks hoeveel mantelzorg er wordt verleend. Het Sociaal en Cultureel Planbureau meet dit wel met een vragenlijst. Maar zo’n lijst gaat over een periode die achter mensen ligt, over hun herinnering. En mensen overschatten altijd de tijd die ze besteden aan zaken die ze belangrijk vinden. Ik heb een alternatieve methode ontwikkeld: de dagboekmethode. Simpel gezegd komt die erop neer dat mensen vijf keer per dag invullen wat ze de afgelopen uren hebben gedaan. In vergelijking met op herinnering gebaseerde meetmethoden bleek dat mensen gemiddeld per week twee uur minder aan mantelzorg besteden. Op jaarbasis is dat heel wat. Nadeel van mijn methode is dat het voor de respondent nogal arbeidsintensief is.’

Dat zijn de uren. Hoe kom je vervolgens tot een mantelzorgtarief?

‘Tot nu toe worden daar verschillende berekeningen voor gebruikt. Bijvoorbeeld door te kijken naar wat iemand in zijn verdere tijd verdient of zou kunnen verdienen als hij of zij geen mantelzorg zou doen. Het probleem daarbij is dat mantelzorg vaak niet ten koste gaat van werk, maar van vrije tijd en slaap. Wat voor prijskaartje hang je daaraan? En met zo’n methode wordt geen rekening gehouden met het verhoogde risico op ziekte en overlijden. Dat geldt ook voor de methode waarmee de waarde van mantelzorg wordt berekend door te kijken naar de kosten van professionele hulp die ervoor in de plaats zou moeten komen.

‘Ik heb drie andere waarderingsmethoden gehanteerd. Een manier om een bepaalde waarde aan uren mantelzorg toe te kennen is aan mantelzorgers vragen: stel dat degene die u verzorgt een uur extra zorg nodig heeft en de overheid wil daar geld voor uittrekken. Wat wilt u voor dat extra uur hebben? En omgekeerd: u kunt iemand krijgen om een uur per week de zorg van u over te nemen. Wat wilt u daarvoor betalen? Een tweede manier is de zogenaamde vignettenmethode: mantelzorgers geven rapportcijfers aan bepaalde pakketten, die uit drie elementen bestaan: de zwaarte van de zorgtaak, het aantal uren per week dat eraan wordt besteed en het tarief per uur. Daar komt dan een bepaald tarief uit. De laatste methode is heel eenvoudig en daardoor aantrekkelijk. Je stelt mantelzorgers drie vragen: hoe gelukkig bent u, wat is uw inkomen en hoeveel tijd besteedt u aan mantelzorg? We weten dat mensen gelukkiger zijn als ze meer geld te besteden hebben. Ze zijn ongelukkiger als ze veel mantelzorg verlenen. Dan kun je dus berekenen met hoeveel geld je hun geluksniveau weer op het oude peil kunt brengen.’

Wat is de waarde van mantelzorg dan?

‘Tussen de 8 en 16 euro per uur.’

Het SCP meent dat door betaalde mantelzorg onderlinge relaties verslechteren en de zelfwaardering vermindert.

‘Dat heeft het SCP wel beweerd, maar niet empirisch onderzocht. Ik wel. En ik vind geen enkel bewijs voor de stellingen van het planbureau. In een geval constateer ik verrassenderwijs juist een positief effect. De mantelzorgers lijken de zorgverlening zelfs belangrijker te vinden wanneer ze er (deels) voor betaald krijgen.’

Toch gaan er stemmen op om betaling vanuit het persoonsgebonden budget aan familie en vrienden te verbieden.

‘Dat zou heel onverstandig zijn. Mensen met een pgb betalen in vijftig procent van de gevallen daarmee ook hun mantelzorger. Deels heeft de monetarisering van deze zorgvorm al plaatsgevonden. Ook ten aanzien van familie en kennissen. Een probleem is wel de indicatiestelling. Bij het toewijzen van professionele zorg aan mensen wordt eerst gekeken in hoeverre zij een beroep kunnen doen op mantelzorg. Dat leidt tot ongelijkheid. Dan krijg je de situatie dat de één zijn buurman tegen betaling kan inhuren voor mantelzorg, terwijl de ander, die misschien al tijden een beroep doet op zijn buurman, daar geen geld voor kan geven.’

Waarom zou de overheid geïnteresseerd zijn in betaalde mantelzorg?

‘Wanneer je vindt dat je een probleem hebt met de betaalbaarheid van de zorg, dan moet je dat economisch gezien oplossen door de eigen bijdrage te verhogen, of door de aanspraken te verminderen. Nu wordt gedaan alsof mantelzorg gratis is en is het dus makkelijk om steeds meer zorgtaken daar naartoe te schuiven. Dan hou je met pappen en nathouden een systeem in stand, waarvan je alleen maar kunt hopen dat het niet volledig uit de hand loopt.’