‘Misschien is dit wel mijn laatste interview’, zegt Zwaal bij de aanvang van het gesprek. De coronatijd heeft hem aan het denken gezet. ‘Het is nu tijd voor mezelf, om iets anders te gaan doen.’ Zwaal is een veelgevraagde spreker en trainer, vooral om de openheid waarmee hij over zijn psychoses praat. Hij is niet alleen ervaringsdeskundige, maar ook SPH-opgeleid hulpverlener en timmert al vele jaren aan de weg om hulpverleners meer begrip en inzicht te geven in het hoofd van een verward mens.

Heftige jeugd

Dat doet hij door middel van zijn levensverhaal, een indrukwekkend relaas over een zesjarige jongen die werd geconfronteerd met een vader die zijn homoseksualiteit verborg en een broer die door alle spanningen in het gezin in een psychose belandde. Nadat Zwaals moeder overleed toen hij vijftien jaar was, ging het langzaamaan bergafwaarts en drie jaar later kreeg hij zijn eerste psychose. Er zouden nog vier psychoses volgen in zijn leven.

Kwetsbaar opstellen

De trainer vertelt zijn ervaringen tijdens workshops om hulpverleners, politieagenten en beleidsmakers te ondersteunen. Hij heeft hierbij een innovatieve aanpak; met een Virtual Reality bril ervaren mensen hoe zijn wereld eruitziet tijdens een psychose. ‘Er ontstaat een heel open gesprek. Ik stel me kwetsbaar op, daardoor doen workshopdeelnemers dat ook. Zij delen hun eigen verhaal, over een vader die alcoholist was, of wat zij meemaken op straat in hun werk. Ik verbind wat ik in het klein heb meegemaakt met de systematische aanpak. Ik probeer systemen zoals politie, ggz en het sociaal domein bij elkaar te brengen en leg daarbij de vinger op de zere plek.’

Stigma doorbroken

Wat heeft zijn werk opgeleverd, verandert er iets ten goede? ‘Er is veel meer bewustzijn en inzicht ontstaan. Ik zeg tijdens een workshop: hier staat een verward mens, nu kan je vragen stellen. Dat geeft zoveel diepere kennis dan wanneer een psychiater science-based komt uitleggen wat een psychose is. Vaak denken mensen dat een psychose maar een paar uur duurt, ik leg uit dat het twee weken lang heel heftig is en daarna maanden nasleept. Ik vertel ook dat het verschil tussen normaal en verward niet zo groot is. Ik voeg kleuren toe aan die quote, bied een hologram. Zo krijgen hulpverleners handvatten. Soms werkt een workshop ook als uitlaatklep. Politieagenten zijn vaak gefrustreerd richting ggz; waarom zorgen deze specialisten niet dat er meer gedaan wordt voor verwarde mensen? Agenten zijn immers geen psychiaters. De grootste verandering die ik zie, is dat ervaringsdeskundigen nu meepraten. Bij een congres over “verward gedrag” zit ik in de kaartenbak. Het feit dat ik me niet schaam en er openlijk over praat, betekent ook dat het taboe, het stigma is doorbroken. Het feit dat er naar verwarde mensen wordt geluisterd, geeft hen kracht. Er wordt nu mét ons gesproken in plaats van óver.’

Crisiskaart

Het probleem met mensen met verward gedrag groeit. Acht jaar geleden kreeg de politie 44.500 meldingen per jaar, vorig jaar waren er 96.000 incidenten. Dit coronajaar steeg het aantal meldingen nog sterker. Toch is Zwaal hoopvol. ‘Ik zie steeds meer good practices. Ik draag bijvoorbeeld een crisiskaart bij mijn rijbewijs. Dat is een mini-handleiding voor wat een hulpverlener moet doen als ik de weg kwijt ben. Bijvoorbeeld: bel mijn partner en welke medicatie ik gebruik. Verder is Open Dialogue een goede aanpak. Professionals die de mensen in je eigen omgeving ondersteunen tijdens je psychose. Dit is een Fins idee; in Lapland is schizofrenie enorm afgenomen omdat mensen in je omgeving nu heel vroeg gaan helpen. Of HOI, de Herstelondersteunende Intake, een veel positievere aanpak dan in het verleden.’

Kanteling van bewustwording

Hij is ook blij met voortschrijdend inzicht. ‘Ik heb jarenlang gehoord dat er een disbalans was in mijn neurotransmitters en dat ik daarom bepaalde medicijnen moest slikken. Steeds vaker blijkt echter dat psychoses voortkomen uit trauma’s. Bij mij kwam de eerste psychose na mijn moeders dood. Je hoofd ontsnapt aan de spanningen met een psychose. Misschien zijn er wel trauma’s van voorouders in je DNA. De kanteling in bewustwording is een feit, we gaan de goede kant op. Er is beweging, maar ook veel chaos. De hulpverlening is in een valpartij, waarbij we de grond nog niet hebben geraakt. Maar ik heb hoop, de zorg wordt beter.’

Coronacrisis

De coronacrisis zette een streep door Zwaals trainingen. ‘De spelregels zijn veranderd, groepen mogen niet meer. En ik kan zo’n workshop over kwetsbaarheid niet aanbieden als mensen geen veilig gevoel hebben. Mondkapjes op, want je bent bang voor elkaars besmetting. Dat werkt niet. Je moet ontspannen zijn.’

Mentale ruimte

Het gaf hem mentale ruimte om andere dingen te doen. ‘Het is ingewikkeld om rustig te worden in zo’n periode, maar het lukte. Ik heb me geschikt in een situatie waarin ik begrensd ben in mijn vrijheid. Voor verwarde mensen heeft de crisis twee kanten. Uit Trimbos-onderzoek blijkt dat het ook prettig is. Ik herken dat. Er zijn minder prikkels, minder verwachtingen, je hoeft nergens op te draven. Aan de andere kant voel je ook de financiële onzekerheid. Ik ben gewoon een ZZP’er met een gezin en ineens een lege agenda. Mijn vrouw is theatermaker/zangeres en ook zij kan niets doen. De coronacrisis is een soort rouwproces. Je gaat piekeren over de hypotheek, krijgt te weinig slaap en dat is zeker niet goed voor verwarde mensen. Wij zijn als de kanaries in de kolenmijnen die koolmonoxide het eerst signaleren. In zo’n crisis vallen kwetsbare mensen het eerste om. Misschien is het helemaal niet toevallig dat er al jaren een toename is van het aantal verwarde personen. Misschien hebben wij deze crisis wel voelen aankomen. Wij hebben een rustige basis nodig.’ Zwaal vond rust in het maken van kunst. ‘Ik begon in de tuin met het maken van een fontein van mozaïek, een zenplek. Ik teken veel en ben mijn kunst gaan verkopen.’

Wensen

Zijn wensen voor 2021? ‘Ik stem niet, want ik wil geen aandacht geven aan een systeem dat niet klopt. Politici moeten ons in deze crisis niet proberen te dwingen met boetes, zij moeten ons vertrouwen geven. Datzelfde geldt voor de omgang met verwarde mensen. Wij hebben op dat moment geen filters. Als je ons benadert, moet dat met rust en vertrouwen. Een psychotisch mens is als een bom. Je ontmantelt een bom niet met geweld, dat doe je heel voorzichtig. Als ik kijk naar het sociaal domein, dan gun ik de mensen die daarin werken vooral bewustzijn van wie zij zijn als mens. Je bent geen verlengstuk van het systeem. Als ik binnenkom met een psychose is het belangrijk dat je zegt: ik ben oké als mens en professional, maar jij bent ook oké. Alleen waar je nu in zit is niet oké. Haal dat positieve zaadje eruit en laat een verward mens groeien in kracht. Stimuleer dat wij een netwerk opbouwen van mensen in onze omgeving die hetzelfde positieve voor ons kunnen betekenen.’ Wat is zijn persoonlijke wens? ‘Stilte. Dat zesjarige jongetje dat riep “het gaat mis” is gehoord. Ik heb heel lang vanuit noodzaak gewerkt, mijn verhaal moest verteld worden, maar mijn boodschap is gehoord. Ik gun mezelf dat ik nu stil mag zijn. Ik kies een andere koers en draag mijn boodschap uit in mijn kunst. Ik zeg nog steeds hetzelfde, maar nu in plaatjes.’