Deze uitspraak is van Djoeke Ardon, projectleider en onderzoeker bij Movisie, en ze doelt ermee op de kleurensystematiek uit de handleiding RelatieWijs. Het gaat om een continuüm met daarop vier kleuren die gedrag benoemen: het gaat van gezond gedrag (groen), via licht grensoverschrijdend relationeel gedrag (geel) naar ernstig (oranje) tot zeer ernstig grensoverschrijdend gedrag (rood).

Eendaagse training grensoverschrijdend gedrag

Het duiden van gedrag volgens dit kleurensysteem is een van de onderdelen van de eendaagse basistraining die Movisie ontwikkelde en die Hobéon komend najaar twee keer verzorgt. De training is opgebouwd uit drie onderdelen: gedrag leren signaleren, leren om het te duiden en beoordelen en tot slot leren hoe te handelen. Bij het tweede onderdeel speelt objectiviteit een belangrijke rol. Dat begint met kennis over de zeven criteria waaraan gezond gedrag voldoet.

Wederzijdse toestemming is één van de zeven kenmerken van gezond gedrag. Gelijkwaardigheid is een ander criterium. Ook zelfbeschikking hoort erbij: hebben beide partners de ruimte om belangrijke levenskeuzes zelf te maken? Een ander criterium is of het gedrag in de juiste omgeving plaatsvindt, dat wil zeggen dat het niemand kan storen of choqueren.

Voldoet gedrag niet aan alle zeven criteria, dan is er sprake van ongezond, dus grensoverschrijdend gedrag. ‘Om vervolgens te bepalen of het geel, oranje of rood is,’ legt Ardon verder uit, ‘is het belangrijk om te kijken naar de aard, de ernst, frequentie en de duur van het grensoverschrijdende gedrag. Dit weeg je allemaal mee in de beoordeling.’

Gezamenlijk referentiekader

Deze objectivering van de problematiek helpt hulpverleners niet alleen in specifieke situaties, maar ook op een algemener niveau, bijvoorbeeld in gesprekken met collega’s. Ardon: ‘Er ontstaat een gezamenlijk referentiekader om naar situaties te kijken. Dus niet alleen vanuit de eigen context met de eigen ervaringen. Iemand die zelf veel geweld heeft meegemaakt, vind ongezond gedrag misschien eerder normaal.’

Grensoverschrijdend gedrag confronterend

Dat raakt aan het punt dat veel professionals relationeel grensoverschrijdend gedrag ingewikkeld vinden. Heel begrijpelijk, aldus Ardon: ‘We zitten zelf ook allemaal in relaties, en het kan best confronterend zijn, het is heel moeilijk om altijd in het groen te blijven. Professionals hebben soms de neiging om grensoverschrijdend gedrag te bagatelliseren en accepteren. Uit ongemak kijken ze liever de andere kant op. Maar toch het gesprek aangaan is vaak beter, dat doet de training je inzien.’

Tijdens de training krijgen de deelnemers verschillende situaties voorgelegd, met daarbij de vraag of er sprake is van grensoverschrijdend gedrag. ‘We willen daarbij voorkomen dat er een blinde vlek ontstaat voor mannelijk slachtofferschap of bijvoorbeeld slachtoffers uit de lhbti-gemeenschap. We werken veel met tekeningen van situaties en we proberen daarbij los te komen van de geijkte beelden. Zo hebben we gekozen voor een bedscène waarin een vrouw probeert een man te verleiden, terwijl hij duidelijk liever in zijn boek blijft lezen.’

Dit wil pertinent niet zeggen dat de training voorbij gaat aan het feit dat vrouwen veel vaker slachtoffer zijn. ‘Het is juist heel belangrijk om je bewust te zijn van gendernormen en hoe die een rol spelen. Sommige mannen, zeker de traditioneel denkende, hebben het idee dat zij meer geld moeten verdienen dan hun vrouw of dat zij “de baas” moeten zijn in een relatie. Dit leidt sneller tot grensoverschrijdend gedrag.’

Kostwinner

En lukt  het niet om kostwinner te zijn, dan kan dat leiden tot stress en ook weer sneller tot het gebruik van geweld, weet Ardon. ‘Ook jaloezie en de dubbele seksuele moraal, die veel strenger is voor vrouwen dan voor mannen, kan leiden tot geweld.’ Het is voor professionals dus heel belangrijk om te kijken naar welke gendernormen er leven bij een stel.

Ardon benadrukt dat culturele waarden hierbij niet groter gemaakt moeten worden dan ze zijn. ‘In alle culturen komen traditionele opvattingen voor, ook in de Nederlandse. In sommige gemeenschappen komt eer gerelateerd geweld voor. Maar dat is dan altijd in kleine en gesloten groepen of families, en het wil niet zeggen dat die hele gemeenschap het goedkeurt. Je partner mishandelen is in geen enkele cultuur normaal of geaccepteerd.’

Ardon is terughoudend om buiten de training om handelingstips te geven, omdat het meestal afhankelijk is van de situatie wat de beste actie is. ‘Bijvoorbeeld of je in gesprek moet met de beide partners tegelijk of afzonderlijk. Tijdens de training oefenen de deelnemers met verschillende situaties en leren ze in welke situatie welke actie het beste past.’

Grensoverschrijdend gedrag is niet alleen blauwe plekken

Voor de fase van het signaleren kan Ardon los van de training wel iets meegeven: ‘Veel professionals denken vooral aan blauwe plekken. Maar relationeel grensoverschrijdend gedrag is veel breder dan fysiek geweld. Het kan ook gaan over manipulatie, de ander tegenwerken in de ontwikkeling, over verbaal en psychisch geweld. Ook geweld op financieel vlak komt voor, dat de ander geen vrijheid heeft in de uitgaven. Ook is het goed om te beseffen dat geweld tweezijdig kan zijn: soms zijn beide partners agressief tegen elkaar.’

Al deze vormen kunnen gepaard gaan met de ander onder druk zetten, controle willen hebben en de ander overheersen, zegt Ardon. ‘Komt de man van je cliënt of patiënt altijd mee bij een afspraak, en voert die alleen het woord? Dan zou daar iets aan de hand kunnen zijn. Grensoverschrijdend gedrag beperkt zich bovendien meestal niet tot één terrein. Is er sprake van partnergeweld, dan gaat iemand vaak ook op andere vlakken de grens over. Niet zelden ook op seksueel vlak.’

Als je het gesprek aangaat over grensoverschrijdend relationeel gedrag, dan gelden deze drie basisadviezen: 1) Benoem dingen die je ziet en praat over feitelijk gedrag, niet over de persoon als geheel. 2) Neem een standpunt in over dat gedrag en koppel er een norm aan. 3) Spreek je zorgen uit. Deze drie punten verwerk je in wat je zegt, dus bijvoorbeeld zoiets als: ‘Ik zag je vorige week smijten met spullen. Ik vind dat ernstig en ik maak me daarom zorgen om jullie.’

Grensoverschrijdend gedrag niet klein maken

Tot slot geeft Ardon een laatste, overkoepelend advies: ‘Laten we dingen niet klein maken. Dingen die klein lijken, blijken vaak toch ernstig. Neem het voorbeeld van de situatie in bed. Je kunt zeggen dat het verleiden er gewoon bij hoort, ook al wil de ander een boek lezen. Maar kijk je objectief naar de criteria van positieve relaties, dan zie je dat er geen wederzijdse instemming is en dat iemand onder druk wordt gezet, en dus gaat het om licht grensoverschrijdend gedrag.’