Dertig jaar geleden begon hij als maatschappelijk werker bij de Raad voor de Kinderbescherming. Daarna bij de pleegzorg. Met een paar collega’s ‘uit verschillende hoeken’ nam hij een kwart eeuw geleden het initiatief voor de Stichting ‘Op kleine schaal,’ die zich afwendde van de grote tehuizen en hulpverlening op kleine schaal propageerde. Met een groepje ‘geestverwanten’ werkte hij vanaf 1998 het idee uit van Eigen-kracht Conferenties (ekc’s), een Nieuw-Zeelands model voor jeugdhulp, gebaseerd op de verantwoordelijkheid van het sociale netwerk van het kind. In mei 2001 vond de eerste Eigen-kracht Conferentie plaats. Nu, drie jaar later, zijn we vijfhonderd conferenties verder.

Eigen keuze

Rob van Pagée is bestuurslid van de ‘Eigen-kracht Centrale’, de organisatie die de ekc’s in Nederland heeft ingevoerd. Zijn uitgangspunt is dat iedereen in een hulpverleningssituatie het recht moet hebben eerst zelf te beslissen, middels een plan dat de familie mee helpt op te zetten via de ekc. Zijn voorstel om dat recht op te nemen in de nieuwe Wet op de Jeugdzorg is gestuit bij politieke partijen in de Tweede Kamer. ‘Het zet de wereld op zijn kop,’ volgens Pagée. ‘De tijd is nog niet rijp. De mores in de jeugdhulpverlening is nog steeds dat de autoriteit – de staat – zegt: dit is het probleem en die hulpvorm zetten we er op.’ Zo zou het niet moeten zijn, meent Van Pagée. De kern is: burgers kunnen heel vaak zelf beslissingen nemen en zich eraan houden, ook in zeer complexe situaties, als zij gesteund worden door hun familie en het sociale netwerk.

En dat is precies waar de Eigen-kracht Conferentie en de Echt-recht conferentie zich op richten: de steun van het sociale netwerk. Een onafhankelijk coördinator organiseert de conferentie en legt de familie een open vraag voor. Bij de Echt-recht bijeenkomst is het doel de schade te herstellen die is ontstaan door misdraging, delict, dan wel agressie. Bij de Eigen-kracht Conferentie is het doel een veilig plan te maken voor het kind of het gezin in de problemen. Aanwezig zijn allen, uitgezocht door het slachtoffer dan wel de dader in kwestie, die een relatie met de centrale persoon hebben. Bij de ekc kan de familie informatie van deskundigen krijgen over de hulpverleningsmogelijkheden. Zij maken echter zelf een plan en formuleren de hulpvraag aan de hulpverleners.

Vertrouwen

Inmiddels hebben zo’n vijfhonderd conferenties plaatsgevonden. Niet veel, volgens Van Pagée, ‘De invoering van de Eigen-kracht conferentie gaat langzaam. Omdat organisaties in de jeugdzorg langzaam bewegen, zo hun eigen ideeën hebben.’ Het vertrouwen dat burgers zelf in staat zijn veilige plannen te maken is niet groot. Terwijl toch uit onderzoek blijkt, aldus Van Pagée, ‘dat families veilige plannen maken en dat de tevredenheid van de betrokken familieleden hoog is. Tachtig procent van de afspraken in het plan wordt door familieleden zelf uitgevoerd, twintig procent door hulpverleners. EKC’s besparen de samenleving geld.’

Na de eerste vijftig ekc’s heeft bureau WESP onderzoek gedaan naar de resultaten. Maar over de bevindingen van de ekc’s op lange termijn is in Nederland nog niks bekend. Worden de plannen na een jaar nog nageleefd.? Treedt er verandering op in de situatie van het kind? Daarover kan niemand uitsluitsel geven. ‘Een leemte,’ erkent Van Pagée.

De hulpverlening houdt wel de supervisie over de ontwikkelingen die de jeugdbescherming aangaan, na de Eigen-kracht conferentie. Van Pagée: ‘Als het niet goed gaat komen daar de signalen binnen. Als de familie zich bijvoorbeeld niet aan het plan houdt, komt iedereen weer bij elkaar. Iedereen, tante, hulpverlener of het kind zelf, kan tot een nieuwe conferentie oproepen. De verantwoordelijkheid blijft bij de mensen van wie het probleem is, namelijk de familie.’

Zit er niet een grens aan die verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld als iemand psychiatrische stoornissen heeft of verslaafd is?

‘Hoe weet je of iemand die verslaafd is niet voor een kind kan zorgen? Wij zien alleen de buitenkant van een klein deel van het systeem. Misschien heeft moeder wel een netwerk dat kan helpen met de opvoeding. Ik heb meegemaakt dat een kind bij oma verbleef omdat haar verslaafde moeder in een afkickcentrum zat. Toen oma stierf, bleek het kind bij moeder te kunnen wonen met behulp van een netwerk van buren en tantes. Je kan nooit van tevoren weten wat mogelijk is, ook de professionals niet. Wordt er iemand mee geschaad als via een ekc de familie een hulpplan maakt? Uitgangspunt is altijd dat het een voor het kind veilig plan moet zijn. In bijna alle gevallen worden de plannen door de hulpverleners geaccepteerd. Overigens is het nog steeds zo dat hulpverleners bepalen of er wel of niet een ekc wordt gehouden voor de cliënt.’

De hulpverlener staat tijdens de Eigen-kracht conferentie buitenspel. Hij is toch opgeleid om problemen te herkennen en daar beslissingen in te nemen?

‘De hulpverlener is opgeleid om te signaleren: welke problemen heeft dit kind? De vraag is dan wat je ermee doet. Bij de Eigen-kracht conferentie gaat het er juist om dat de familie iets doet met die problemen. De hulpverlener signaleert, legt voorafgaand aan de conferentie uit wat zijn bevindingen zijn, maar de familie houdt de verantwoordelijkheid voor wat er aan wordt gedaan. Zij kan ook hulp inroepen van deskundige hulpverleners. Maar de beslissing om iets te doen blijft bij de familie. Hulpverleners moeten hulp verlenen, niet de beslissingen nemen.’

En als blijkt dat die verantwoordelijkheid niet kan worden genomen door de cliënt of de familie?

‘Als een plan niet werkt, stelt de familie dat bij. Als dat niet meer werkt, dan gaat het oude systeem werken: de Raad voor de Kinderbescherming grijpt in, of de rechter. Wij schuiven er alleen een fase vóór: éérst leg je de verantwoordelijkheid bij de mensen zelf neer.’

Maar het is toch ook gemakkelijk dat iemand zegt welk probleem je hebt en wat je moet doen?

‘Waarom is er dan zoveel verzet van cliënten in de jeugdzorg? Het Landelijk Platform Jeugdzorg heeft onderzoek gedaan naar wat de cliënt wil. Daar kwamen drie dingen uit: regie over het eigen leven, informatie en duidelijkheid over de mogelijkheden en samenhang in de hulp. Burgers willen betrokken worden bij besluiten over hun eigen leven. Zij pikken het steeds minder dat iemand voor hen beslist dat een bepaalde interventie wordt toegepast. Ze hebben toegang tot informatie en zijn daarvoor niet uitsluitend afhankelijk van professionals.’

Mensen bepalen op basis van hun eigen normen, die niet persé algemeen aanvaard hoeven te zijn.

‘Als het gaat om jeugdbescherming, kan de hulpverlener een plan afwijzen als het niet veilig is voor het kind. Maar dat gebeurt niet. Wij krijgen geen onveilige plannen uit de conferenties. Want de familie wil graag dat het goed gaat met het nichtje. Je kunt vooraf door de hulpverlener laten besluiten wat er gaat gebeuren, maar je kunt ook de familie een plan laten bedenken. Van de voorgestelde conferenties gaat ongeveer een kwart niet door. De helft omdat er geen netwerk is, de andere helft omdat alleen al het ter sprake brengen van een conferentie het familienetwerk zodanig in gang heeft gezet, dat er een oplossing is gevonden.’

Door de Echt-recht-bijeenkomsten kunnen daders straf ontlopen. Zij spreken met het slachtoffer een regeling af. Moet een dader niet gewoon gestraft worden als hij iemand neersteekt?

‘Om in de gevangenis te belanden en een nog betere crimineel te worden? Straf stigmatiseert, wijst naar de slechterik. De Maori’s, die de familieconferenties hebben uitgevonden, vinde dat barbaars. Je trekt iemand uit zijn eigen systeem, de familie, terwijl hij dat op dat moment juist zo nodig heeft. Ik denk dat herstellen veel productiever is dan straffen. Dan kun je natuurlijk zeggen dat zo’n jongen gaat “meespelen” aan een Echt-recht conferentie om zijn straf maar te ontlopen. Maar vergis je niet in de kracht van de familie: het is veel moeilijker om de eigen familie en het slachtoffer onder ogen te komen, dan een rechter die je in tien minuten beschuldigt en veroordeelt.’