Karen van Brunschot en Marthe Riemeijer werken bij de Federatie Opvang voor het project versterking Financiële  Zelfredzaamheid. In Sociaal Bestek van augustus/september zetten zij uiteen hoe het er in hun ogen nu voor staat met de aanpak van schulden.

Noodzakelijk

Na een aantal zeer duidelijke en kritische rapporten van onder andere de WRR en Nationale Ombudsman, onderneemt het kabinet actie. Staatssecretaris Tamara van Ark gaat daarin een stap verder dan haar voorganger Klijnsma. Er is een brede samenwerking tussen departementen, plus tal van andere partijen – van NVVK tot CJIB en Schuldhulpmaatje – en bovendien een zeer uitvoerig plan. Van Ark schetste de ernst van de situatie in een brief aan de Tweede Kamer: er zijn bijna 1,4 miljoen huishoudens met problematische schulden of het risico daarop. Slechts 193.000 huishoudens zijn bekend en geregistreerd bij schuldhulpverlenende instanties of via wettelijke schuldsanering natuurlijke personen. De brede schuldenaanpak is dus zeer noodzakelijk.

Ontwricht

Maar wat gaat deze brede aanpak opleveren? Of liever gezegd, wat gaat het de meest kwetsbare mensen opleveren, waaronder onze – potentiële – cliënten? Het gaat vaak om forse schulden. Wat te denken van veertigduizend euro aan schulden met een minimuminkomen? En hoe zit het met de vreemde verhouding tussen daadwerkelijke schulden en het resterende bedrag van administratieve kosten, verhoging van boetes; soms tot wel zestig procent? Van Brunschot en Riemeijer: ‘De NVVK geeft aan dat mensen met financiële problemen gemiddeld pas na vijf jaar bij de gemeentelijke schuldhulploketten aankloppen. Schaamte speelt daarbij een grote rol. Voor opvang en beschermd wonen cliënten is er vaak bijna tien jaar verstreken, voordat ze bij ons aankloppen. Vooral kwetsbare burgers zijn vaak de dupe van complexe regels. In onze sector komen we dagelijks intrieste verhalen tegen van mensen wier leven werkelijk ontwricht is. Problemen als een licht verstandelijke beperking, laaggeletterdheid of andere psychosociale of psychiatrische problematiek, maken dat ze volledig door het systeem zakken.’

Vroegtijdig hulp bieden

In de maatschappelijke opvang/BW-instellingen van Federatie Opvang heeft zo’n dertig procent een LVB-probleem en de groep laaggeletterden is groot. ‘Ongeveer negentig procent van onze cliënten heeft schulden. Er moet snel en fundamenteel wat veranderen. Hoe zorgen we ervoor dat schulden eerder worden opgemerkt en dat mensen vroegtijdig de hulp krijgen die ze nodig hebben? Sommige zaken zijn sneller te regelen dan andere. Maar ook aanpassingen aan het systeem die een lange adem vergen, kunnen nu al worden voorbereid. De huidige brede schuldenaanpak kan het begin zijn van belangrijke verbeteringen. Maar een aantal fundamentele zaken wordt niet of niet voldoende aangepakt. Vanuit de opvang en beschermd wonen branche, dragen we graag actief bij aan oplossingen’ aldus Van Brunschot en Riemeijer.

Te complex

In de brede schuldenaanpak wordt onderkend dat het Nederlandse Toeslagenstelsel (te) complex is. Mensen krijgen vaak niet de toeslagen die ze nodig hebben en kunnen daardoor in een armoedeval komen. Ook het feit dat het soms om zoveel verschillende inkomstenbronnen gaat en toeslagen allemaal op een ander moment in de maand worden uitgekeerd, leidt tot problemen. Ook bij fundamentele toeslagen als huurtoeslag ontstaan vaak problemen. Van Brunschot en Riemeijer : ‘In de opvang zien we de laatste maanden regelmatig dat huurtoeslag is teruggevorderd of simpelweg niet wordt toegekend voor bewoners van een woning met begeleiding van de opvanginstelling. Dit omdat het om tijdelijke huurcontracten gaat. Toeslagen worden regelmatig verkeerd uitgekeerd. In dit laatste geval is het met name de terugvordering die mensen acuut in de problemen kan brengen. Het zoals nu in het plan aangegeven verbeteren van de communicatie of het rechtstreeks betalen van toeslag aan bijvoorbeeld de verhuurder, is geen afdoende oplossing. Het zou goed zijn als het kabinet een fundamentele keuze zou maken om de genoemde situatie te doorbreken. Bijvoorbeeld met een ingrijpende aanpak, zoals wij die graag zouden zien – net als de NVVK.’

Stapeling

Het systeem van stapeling van boetes, bijvoorbeeld een verhoging als mensen niet betalen, leidt in veel gevallen tot extreme bedragen, waar aanvankelijk slechts een klein boete openstond. Er komen in de praktijk van opvang en beschermd wonen de meest bizarre voorbeelden voorbij, die leiden tot dramatische situaties. ‘Het probleem van de stapeling moet niet worden onderschat. In de brede schuldenaanpak wordt nu een aanbod gedaan om ook boetes lager dan 225 euro in termijnen te kunnen betalen. Dit zou de stapeling tegen moeten gaan. Maar is dat zo? Het probleem is namelijk vooral dat boetes snel oplopen wanneer niet op tijd betaald is. Juist mensen die om wat voor reden dan ook niet direct contact op kunnen nemen voor een betalingsregeling, worden hiermee niet geholpen. In de brede schuldenaanpak wordt wel nagedacht over het maximeren van boetes. Maar of het leidt tot een concreet voorstel, dat ook echt gaat werken, is de vraag. Ook de wanbetalersregeling (bronheffing) op de zorgverzekering zorgt voor grote problemen. Mensen die de premie niet kunnen betalen moeten na zes maanden een hogere premie betalen aan een andere organisatie.’

Opkopen van schulden

Er is veel bekend over groepen die extra kwetsbaar zijn voor schulden. Duidelijk is dat deze kwetsbaarheid alleen maar verder toeneemt, wanneer er schuldenproblemen zijn. Het is dan ook terecht dat er in de brede aanpak aandacht is voor problemen als LVB en laaggeletterdheid. Het opkopen van schulden zet juist de meest kwetsbaren nog verder onder druk. ‘De NVVK maakt zich sterk voor een wettelijk verbod op de verkoop van vorderingen waar geen zekerheid tegenover staat. Het opkopen van schulden vormt ons inziens een ronduit pervers element in de huidige aanpak. Dit doorverkopen van schulden komt steeds vaker voor. Bij deze schuldenhandel kopen incassobureaus vorderingen op grote schaal op. Het is blijkbaar een lucratieve handel. Schuldenaren worden onder druk gezet en er wordt niet meer gekeken naar het vermogen van de schuldenaar om te betalen. Voor de schuldenaar wordt de situatie alleen maar verwarrender: want het is vaak onduidelijk wie de eigenaar van de schuld is en wie de oorspronkelijke schuldeiser was. Zelfs voor de schuldhulpverlener is het vaak moeilijk om hier duidelijkheid over te krijgen, waardoor het goede hulpverlening in de weg staat. Het kabinet zal hier lef moeten tonen. Lef om de vrije markt op dit segment in te dammen.’

Vroegsignalering

Met name waar het gaat om cliënten die bij de maatschappelijke opvang aankloppen, is de situatie dramatisch. De schulden zijn inmiddels hoog opgelopen en huisuitzetting heeft plaatsgevonden. Van Brunschot en Riemeijer : ‘Wat ons blijft verbazen is dat niemand ergens onderweg alarm slaat en zorgt dat mensen hulp krijgen om erger te voorkomen. Hoe is het mogelijk dat mensen niet eerder worden opgepikt? Dit geldt ook voor cliënten in beschermd wonen en ggz-instellingen, waar sprake is van fikse schulden. Het is duidelijk dat bijvoorbeeld woningbouwcorporaties en energiebedrijven een bijdrage kunnen leveren aan vroegsignalering, maar de praktijk leert dat de huur vaak nog tot het laatst wordt betaald, terwijl de schulden al zijn opgelopen. Er zal dus in een veel eerder stadium hulp geboden moeten worden. Gemeentelijke loketten en met name de wijk- en buurtteams, zullen beter moeten worden toegerust om de situatie van mensen in te schatten. Het gaat dan dus niet alleen om bijvoorbeeld LVB en laaggeletterdheid, maar zeker ook om geldproblemen. De toegevoegde waarde van hulpverleners dichtbij de burger, in de buurt, moet juist bestaan uit een verregaande verbetering in vroegsignalering. En dat lukt nu nog lang niet voldoende. Zorg voor meer kennis over schuldenproblematiek bij bijvoorbeeld sociale wijkteams/buurtteams en andere plekken waar mensen aankloppen met hun problemen. Ons devies is: elke sociaal werker moet iets weten van financiële problemen. Het bepaalt namelijk het hele leven van mensen.’

Toegang

Verder pleiten Van Brunschot en Riemeijer  ervoor dat de gemeentelijke schuldhulp de voordeur openzet. ‘Als mensen al diep in de schulden zitten, worden ze nog te vaak geweigerd door de schuldhulpverlening. Bijvoorbeeld omdat ze hun administratie niet op orde hebben of helemaal geen administratie hebben, vaak ook niet eens een DigiD. Ook wanneer ze in de opvang zitten, wordt dat vaak niet als stabiele woonsituatie gezien: geen hulp dus. De brede aanpak zet in op meer vakmanschap en een betere opleiding voor schuldhulpverleners. Het zal dan wel moeten gaan om een combinatie van kennis, bejegening en vooral ook tijd. Waarom verdwijnen nu nog zoveel mensen in bewindvoering? Omdat de hulpverleners binnen het reguliere traject het niet aandurven vanwege de beperkte ruimte die ze hebben. Dan liever bewindvoering. Maar hoe zit het met de wettelijke taak van gemeenten? Zijn ze wel in staat deze uit te voeren? En is de impuls met extra middelen de komende jaren voldoende? Er is extra ruimte nodig voor formatie en professionaliteit. Meer tijd dus voor de cliënt. Alleen dan zijn er echte stappen te zetten voor kwetsbare burgers.’

Breder dan de eigen cliëntgroep

Er is dus meer uniformiteit in opleiding en toerusting van de professionals nodig in alle gemeenten. Maar daarna moeten ze de ruimte krijgen om echt zelfstandig te werken, in volle verantwoordelijkheid. En dan nog kunnen de hulpverleners niet voor en met alle schuldenaren de problemen oplossen. ‘Het is reëel dat de meest kwetsbare groepen naast de schuldhulp extra begeleiding nodig hebben, of een soort voortraject. En soms is bewindvoering gewoon de beste oplossing. Niet voor niets zijn er binnen tal van instellingen voor opvang en beschermd wonen gespecialiseerde afdelingen of stichtingen die dit werk doen. Daar willen wij binnen onze instellingen verder aan werken. Het is hoognodig dat er juist voor de meest kwetsbare groep schuldenaren een goede aanpak komt. Zo kunnen wij onze cliënten voorbereiden op een schuldhulptraject van de gemeente en onze kennis inzetten om de toegang tot schuldhulp samen te verbeteren. Er moet een bodem voor kwetsbare mensen worden gelegd. Met vereende krachten, en wat steun vanuit SZW en andere departementen moet dat lukken. We willen die brug met de reguliere, gemeentelijke schuldhulp bouwen en dat willen de NVVK en andere partners van Schouders Eronder, ook. Want de groep van kwetsbare burgers is veel breder dan onze cliëntengroepen.’

Lees het hele artikel in Sociaal Bestek van juni/juli>>