Het onderscheid tussen de verschillende typen eenzaamheid – sociaal, emotioneel en existentieel – is volgens beide experts niet een goed uitgangspunt om je cliënten te helpen. Integendeel, Jeannette Rijks, oprichter van Faktor5 (training tegen eenzaamheid) vindt dat “het er zijn” en alle koffie en bingo-uurtjes ‘nul effect hebben of zelfs negatief uitwerken. Omdat activiteiten de emotie verhullen.’ Ester Bertholet, oprichter van Ons Raadshuis (vrijwilligersorganisatie voor ontmoeting): ‘Hoe meer draadjes van verbinding je hebt, hoe beter je een gebroken draadje in de cocon kunt opvangen.’

Individualistisch leven

Eenzaamheid voorkomen. Dat is de beste aanpak van eenzaamheid. Daar zijn beide experts het over eens. ‘Het helpt als je ervan bewust bent dat we in deze samenleving heel autonoom en individualistisch leven en dat je daarom zelf moet werken aan je relaties’, zegt Ester Bertholet. Zij is specialist ouderengeneeskunde en heeft Ons Raadhuis opgericht, een centrum van activiteiten voor en door ouderen. ‘De activiteiten en vooral het samenkomen in Ons Raadshuis helpen mensen om eenzaamheid tegen te gaan’, zegt Bertholet. ‘Ik hoor van mensen terug dat ze zich opgenomen voelen in een grote familie; warmte, geborgenheid en mensen zijn heel nabij.’

Een kopje koffie helpt niet

Jeannette Rijks, oprichter van trainingsbureau Faktor5, vindt dat bij de aanpak van eenzaamheid te weinig wordt uitgegaan van de verandering die eenzaamheid teweeg brengt in de hersenen van mensen. Het gaat vaak om mensen die al langer in eenzaamheid leven. Rijks: ‘Een kopje koffie twee keer per week of een bingoavond helpen niet. Door de verandering in de hersenen krijgen mensen andere normen en nieuw gedrag. Iemand kan bijvoorbeeld heel wantrouwend worden en denken dat andere mensen bedreigend zijn. Dan ga je mensen mijden.’

Hulpverleners en het gesprek

Dat heeft volgens Rijks ook gevolgen voor de aanpak van eenzaamheid: ‘Professionals moeten leren begrijpen welk gedrag door eenzaamheid wordt veroorzaakt. Belangrijk is dat zij gesprekstechnieken leren die helpend zijn bij het zoeken naar een oplossing voor die individuele persoon. In de hulpverlening wordt vaak gebruik gemaakt van het uitvragen van het probleem aan cliënten. Voor mensen met langdurige eenzaamheid is dat niet helpend. Sterker nog, dat vergroot het ervaren probleem omdat mensen geconfronteerd worden met hun eenzaamheid.’

Praat erover

Ester Bertholet ziet een belangrijke rol voor de sociaal werker in de aanpak van eenzaamheid. ‘Praat er met je cliënt over. Denk samen na over welke leuke activiteiten die je cliënt altijd deed of had willen doen. Hoe kan de cliënt die activiteiten onderhouden en intensiever kan maken. Dan hoef je niet persé in het sociaal netwerk te zoeken. Mensen kunnen zich ook heel verbonden voelen met andere zaken, zoals de natuur, of de politiek, en daar veel zin uit halen. Zinvol bezig zijn helpt heel vaak tegen eenzaamheid. Een ander helpen en – zeker in groepsverband – “goed doen” kan heel troostrijk zijn. Verbinding ontstaan dan als het ware als bij-effect.’

Samen zingen in het koor

Belangrijk is wel, zegt Bertholet, dat je als sociaal werker niet het gesprek over de eenzaamheid van je cliënt voert, maar dat je focust op wat er wel is, op de verbinding die je cliënt ervaart in zijn leven. Bertholet: ‘Dan voelen mensen zich ook uitgenodigd om erover te praten. Dat is een heel andere insteek dan over eenzaamheid te praten. Vervolgens kun je praten over wat je cliënt nodig heeft om verbinding te voelen en te vinden. Ik kom bijvoorbeeld vaak ouderen tegen die heel graag zingen. Veel mensen zitten alleen thuis en zijn stil geworden omdat ze niet veel meer praten. Dan is het fijn om je stem te laten horen. Gezamenlijk in een koor zingen blijkt een prachtige manier van verbinden.’

Eenzaamheid heeft effect op het brein

Eenzaamheid aanpakken is een zoektocht die door de persoon zelf moet worden gemaakt, vindt Rijks. ‘Je cliënt helpen betekent dat je cliënten leert om zelf een oplossing te vinden. Dat vraagt om kennis van gesprekstechnieken, en vooral om het besef dat eenzaamheid niet wordt opgelost door extra aandacht van anderen. Als mensen langdurig eenzaam zijn, heeft dat effect op hun brein. Dat moet je weten en meenemen in de aanpak. Praat met mensen en leer ze hoe ze relaties aangaan en behouden.’

Wie helpen en wie niet

Het is in ieder geval niet helpend, volgens zegt Rijks, om eenzaamheid in hokjes op te delen zodat er voor elk hokje een format ligt waarop je een aanpak kunt toespitsen. ‘Bijna de helft van de Nederlandse bevolking heeft te maken met eenzaamheid. Als je dat weet, dan moet je als sociaal werker een paar passen terug zetten en je afvragen: wie kan ik helpen en wie niet. Ik zou beginnen met het gesprek over het leven van je cliënt, dan wordt eventuele eenzaamheid vanzelf duidelijk. Zolang je er niet over praat, blijft het een taboe.’

Verbroken patroon

Wat is eenzaamheid? ‘Een verbroken patroon van verbinding met mensen die nabij zijn’, zegt Jeannette Rijks. ‘Eigenlijk is eenzaamheid heel voorspelbaar. Bij grote veranderingen in het leven is de kans op eenzaamheid groot. Bijvoorbeeld het overlijden van een partner of de student die het huis uitgaat en de verbinding met zijn ouders moet herzien. Maar ook vrouwen die net een kind hebben gekregen kunnen door eenzaamheid worden overmand. Je bent niet meer dezelfde en verliest de tijd voor sociale contacten. Maar dat hoeft geen blijvend probleem te zijn.’

Verlies van nabije relaties

Ook Ester Bertholet definieert eenzaamheid als: ‘het missen van voor jou betekenisvolle verbindingen, en dat doet pijn.’ Verbinding helpt om het verlies van een nabije relatie op te vangen, zegt Bertholet. ‘Het helpt om je geborgen en opgenomen in de groep te voelen. In Ons Raadhuis zeggen mensen: “Dit voelt als familie, door de warmte en de geborgenheid”. Mensen die niet een schil van relaties hebben opgebouwd, krijgen daar last van zodra iets wegvalt, bijvoorbeeld, een partner of als je een fysieke beperking krijgt.’

Zinvolle relaties

Het kernwoord bij de preventie van eenzaamheid is: zinvolle relaties. Daar moeten we allemaal, en vooral ouderen aan werken, benadrukt Bertholet. ‘Die ervaren verbinding hoeft niet perse met mensen om je heen te zijn, dat kan bijvoorbeeld ook met god of met de natuur zijn. Ik denk dat mensen die niet weten wat ze met hun leven moeten heel goed geholpen zijn met een plek waar je verbinding kunt vinden. Een sociaal werker kan meedenken en helpend zijn.’

Aanbod dat werkt

‘Begin met een aanbod dat werkt’, zegt Jeannette Rijks over de preventie van eenzaamheid. ‘Die vind je bijvoorbeeld in de database van kenniscentrum Movisie of in mijn training Creatief Leven. Het gaat erom mensen die eenzaam zijn perspectief te geven. Het gaat er niet om ze in een vakje te stoppen. Wij leiden specialisten eenzaamheid op, die getraind zijn in gespreksvaardigheden voor mensen met eenzaamheidsproblemen. Op onze website vind je een eenzaamheidstest, waar ook een advies aan vast zit. Maar ik denk dat ook sociaal werkers en de huisarts er gewoon naar moeten vragen: Hoe is het gesteld met uw sociale gezondheid? Dan kun je er ook iets aan doen.’

Lees ook het artikel: Eenzaamheid is er in veel verschillende vormen. Zo maak je de juiste keuze>>

Lees meer over Ons Raadhuis>>

Lees meer over Faktor5>>