‘Als ik een betere band had gehad met mijn ouders en familie dan zou ik er waarschijnlijk beter tegen kunnen, dat mensen komen en gaan’, vertelt één van de geïnterviewden. Een andere respondent in het onderzoek naar wat werkt bij het doorbreken van eenzaamheid vertelt: ‘Nou ja, eigenlijk, inmiddels zou je denken, het hoort een beetje bij mij. Ik word er een beetje bevriend mee.’

Geraakt

Onderzoeker Jan Willem van de Maat van Movisie verdiept zich al jaren in de aanpak van eenzaamheid. Toch kwamen dit soort uitspraken binnen bij hem. ‘Wat mij vooral raakte was hoe diep van binnen de eenzaamheid zit. Het zit echt verankerd. Veel van deze mensen worstelen er al sinds hun jeugd mee en het zal ook nooit helemaal over gaan. Ze hebben er wel mee leren omgaan: ze hebben manieren gevonden om te voorkomen dat ze in een snelle neerwaartse spiraal terechtkomen.’

De binnenwereld

Een belangrijke les van de mensen die worstelen met eenzaamheid is dan ook dat initiatieven tegen eenzaamheid niet alleen gericht moeten zijn op de sociale omgeving en het mogelijk maken van ontmoeting, maar juist ook op de factoren in de binnenwereld van mensen. Van de Maat: ‘Van de respondenten horen we dat zelfkennis en -acceptatie helpen. En ook het besef dat je zelf aan zet bent als je last hebt van eenzaamheid, dat je weet wat je graag doet, structuur aan de dag geeft en naar buiten gaat.’

Zelf aan zet

Deze inzichten bieden volgens Van de Maat volop aanknopingspunten voor sociaal professionals om eenzaamheidsgevoelens te verminderen. ‘De mensen moeten uiteindelijk zelf een stap zetten, maar als sociaal professional kun je ze best een steuntje in de rug geven. Bijvoorbeeld door het besef te forceren dat ze zelf aan zet zijn.’

Onder ogen zien

Hij refereert daarmee aan het feit dat respondenten uit het onderzoek vertelden dat een belangrijke gebeurtenis als een scheiding, verhuizing of baanverlies hen als het ware had geforceerd om de eenzaamheid onder ogen te zien en ermee aan de slag te gaan. ‘Dat bewustzijn kun je ook vergroten als iemand niet een dergelijke gebeurtenis meemaakt.’

Vertrouwen in de goede afloop

Van de Maat geeft een voorbeeld. ‘Mensen worden soms apathisch, te afwachtend. Hoe begrijpelijk ook, dat gaat het niet beter maken. In de een-op-een contacten kun je afspraken maken in de trant van: we zien elkaar volgende week weer en dan heb je die nicht waar je al zo lang contact mee wilt hebben een appje gestuurd. Je kunt mensen extra ondersteunen door je vertrouwen in de goede afloop uit te spreken.’

Andere beroepsgroepen

Als het over zelfkennis en -acceptatie ging, dan vertelden veel respondenten dat ze hun eigen gereedschapskist hadden gevuld met behulp van therapie, zelfhulp en levenservaring. Dat lijkt meer het terrein van andere beroepsgroepen zoals psychologen? ‘Zeker. Maar als sociaal professional kun je wat dat betreft in de voorfase een belangrijke rol spelen’, benadrukt Van de Maat. ‘Als iemand zich meldt met een hulpvraag en je vermoedt dat er eenzaamheid onderligt, kun je vragen stellen die helpen bij zelfreflectie. Bijvoorbeeld door de vraag te stellen of iemand de tijd neemt om leuke dingen te doen.’

Ontdekken

Ook bij het ontdekken wat iemand graag doet, kunnen sociaal professionals een belangrijke rol spelen. Dit onderdeel van het werk zit sowieso ingebed in alles wat het sociaal werkers doen om participatie te vergroten. ‘We vermoeden, ook op basis van eerdere inzichten uit de literatuur en praktijk, dat dit element op drie verschillende manieren kan helpen tegen eenzaamheid.’

Opgaan in activiteit

‘Ten eerste helpt het omdat je op kunt gaan in activiteiten die je leuk vindt en daardoor op dat moment minder gevoelens van eenzaamheid hebt. Bovendien ontmoet je bij het uitoefenen van je hobby gelijkgestemden, en ook dat vermindert de gevoelens van eenzaamheid. En doordat je die andere mensen ontmoet, oefen je je sociale vaardigheden en dat helpt mogelijk ook in andere settings.’

Voor jezelf zorgen

Sociaal werkers kunnen mensen ook ondersteunen in het goed voor zichzelf zorgen. ‘Dat gaat over structuur aanbrengen in de dag. De mensen met ervaringskennis noemden dit als een houvast om wegzakken in eenzaamheid te voorkomen. Hetzelfde geldt voor buiten bewegen. Dat helpt om de eigen eenzaamheid te relativeren en geeft mentale rust. Als sociaal werker kun je contactmomenten misschien deels wandelend doen, net als in coronatijd.’

Bestaande interventies

De inzichten uit het onderzoek met mensen met ervaringskennis, betekenen volgens Van de Maat niet dat alle bestaande interventies bij het grofvuil kunnen. Wel ziet hij ruimte voor verbetering: ‘We zien overal in het land veel initiatieven tegen eenzaamheid. Met de beste bedoelingen, maar het gaat vaak over projecten en activiteiten waarbij niet goed doordacht is hoe ze eenzaamheid bij de deelnemers langdurig verminderen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van werkzame elementen.’

Welkom heten

Hij maakt concreet wat hij bedoelt: ‘Neem bijvoorbeeld een activiteit als een buurtmaaltijd. Mensen die geïsoleerd leven, komen daar niet zomaar op af. Die stap is voor veel mensen te groot. En voor de mensen die wél komen, geldt dat ze zich niet per se direct op hun gemak voelen. Hoe mensen welkom worden geheten en opgevangen worden is dus heel belangrijk.’

Vrijwilligers trainen

Met alleen de mensen binnen weten te krijgen ben je er dus nog lang niet. Van de Maat ziet echter wel kansen voor sociaal professionals om de activiteiten effectiever te maken: ‘Veel activiteiten worden begeleid door vrijwilligers die niet specifiek zijn opgeleid. Als sociaal professional kun je daarop inspelen door vrijwilligers te trainen.’

Oefeningen

‘Bijvoorbeeld door vrijwilligers handvatten mee te geven voor hoe zij mensen op een inclusieve manier welkom kunnen heten, zodat iedereen zich op zijn gemak voelt.’ Het helpt ook als begeleiders bij groepsactiviteiten in de gaten houden wie er vooral erg aandachtig luistert, maar nauwelijks iets over zichzelf vertelt. ‘Daar kun je op inspelen met oefeningen die het ijs breken. Daar zijn veel vormen voor, waarin iedereen vanzelf aan de beurt komt.’

Afstand versus nabijheid

Vertel als vrijwilliger of professional ook eens iets persoonlijks over jezelf, adviseert Van de Maat tot slot. Hij raakt hiermee aan de discussie over professionele afstand versus nabijheid en het risico dat iemand je als vriend gaat zien. Daar is geen eenduidige oplossing voor. ‘Maar’, zegt hij, ‘zolang je open bent over je rol, hoef je niet terughoudend te zijn. Ook al is de relatie niet vriendschappelijk, het zeer persoonlijke contact leidt tot meer openheid en kan ook op zichzelf erg waardevol zijn.’