Het boek De meeste mensen deugen van Rutger Bregman won eind vorig jaar de NS Publieksprijs. Het was in dezelfde week dat de verhoren rond de kinderopvangtoeslag in het nieuws waren, dat het SCP-rapport uitkwam over de stagnatie van de ondersteuning van kwetsbare burgers en dat ik zelf werd gevraagd om op een bestuurlijke startbijeenkomst van de transformatieweek Haaglanden iets te komen vertellen over mijn proefschrift Anders Kijken.
Ja, er is in Nederland een schreeuwende behoefte aan een andere, meer respectvolle omgang door de overheid met de eigen inwoners. Aan een herwaardering van het vakmanschap van professionals door bestuurders en managers. En aan het terugdringen van een verstikkende bureaucratie.
Uit De meeste mensen deugen spreekt een mensbeeld dat helaas niet overeenkomt met het dominante ‘neutrale mensbeeld’ bij de overheid, waarin waarden als doelmatigheid, rechtmatigheid, gelijkheid en objectiviteit centraal staan. Het zijn waarden waar we op zich veel belang aan hechten, want niemand wil in een situatie van willekeur belanden.
Maar voor het dagelijkse leven van mensen heeft dit dominante mensbeeld grote nadelen. Mensen worden abstracties en rationele berekenaars van hun eigen voordeel. Zo wordt elk mens verdacht. Dit mensbeeld lokt berekenend gedrag van mensen zelfs uit, met een ‘zie je wel’ tot gevolg. En dat leidt dan weer tot een enorme behoefte aan controle en straf.
In mijn eigen onderzoek ontdekte ik de noodzaak om anders naar mensen te kijken: vanuit een ‘relationeel mensbeeld’. In de theorie van dit mensbeeld staan waarden als menselijkheid, wederkerigheid, mededogen en compassie centraal. Dit perspectief past niet zo goed bij de bestuurlijke logica of bij de logica van de markt. Maar we zien het wel volop terug bij uitvoerend professionals in de publieke sector. Deze professionals spannen zich iedere dag in om te doen wat werkelijk voor de ander van betekenis is. Zij doen dat vanuit een open en persoonlijke benadering van de ander, schorten het eigen oordeel even op en gaan creatief en actief op zoek naar mogelijkheden van mensen. En dat is echt heel iets anders dan willekeur.
Als deze professionals onze werkelijkheid zouden beschrijven, zou die er – net als bij Rutger Bregman – heel anders uitzien. Ook zij kijken namelijk vanuit hun relationeel mensbeeld anders naar mensen. Er zou veel meer ruimte moeten komen voor hun verlangen om hun werk goed te kunnen doen. Voor hun vakmanschap dus.
Wettelijk is daarvoor overigens ook geen enkele belemmering. Onze systemen zijn er misschien niet op ingericht, maar met een beetje bestuurlijke moed kunnen de systemen en de regels die hen in de weg staan veelal moeiteloos worden geschrapt.
Reageren? Mail naar J.Bakker@movisie.nl
Janny Bakker-Klein is voorzitter van de Raad van Bestuur van Movisie. Zij promoveerde op 4 december 2019 aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Haar proefschrift Anders kijken. Een zoektocht naar responsiviteit in het sociaal domein is te lezen op www.movisie.nl/anderskijken
