Goede gesprekken voeren voor betere conflicten en de best mogelijke besluitvorming. Daar gaat de methode Deep Democracy over. Sociaal werkers kunnen er veel van leren, zegt proceskundige Frank Weijers, bijvoorbeeld om de wijsheid van ervaringsdeskundigen beter te benutten.
Frank Weijers is proceskundige en als Deep Democracy instructor en facilitator verbonden aan Human Dimensions (humandimensions.nl). Ook werkt hij zelfstandig vanuit zijn eigen bedrijf Spelen met Ruimte (spelenmetruimte.nl).
In de groepen die hij begeleidt, merkt Weijers vaak dat mensen zich niet vrij voelen om te zeggen wat ze op hun hart hebben. Bang voor conflicten slikken ze die dingen in waarvan ze vermoeden dat anderen ze als negatief zouden kunnen opvatten. Terwijl we conflicten juist ook nodig hebben, zegt Weijers.
Moeten we conflicten niet juist zoveel mogelijk vermijden?
‘Nee, een conflict is niet hetzelfde als ruzie en gedoe, en “harmonie” betekent ook niet dat er geen conflicten zijn. Er is altijd conflict, want verschillende mensen hebben verschillende perspectieven op dezelfde werkelijkheid. Problemen ontstaan pas als mensen dergelijke conflicterende perspectieven niet met elkaar durven te delen. Dán krijg je ruzie, plus: veel wijsheid van de minderheid blijft verborgen.
Dit gebeurt heel vaak. Ik begeleid allerlei groepen mensen, van zorgverleners en docenten tot bankmedewerkers en politici. In heel veel groepen constateer ik dat mensen zich niet vrijmoedig durven uit te spreken en tegelijkertijd niet goed naar elkaar luisteren. Met vrijmoedig spreken bedoel ik trouwens niet alles maar zeggen wat je wil. Vrijmoedig spreken betekent: de volle verantwoordelijkheid nemen voor wat je zegt, hoe je het zegt, tegen wie en wanneer. Bovendien: de volle verantwoordelijkheid nemen voor wat je níét zegt.’
Eerst over je durven uitspreken: waarom is zeggen wat we denken zo moeilijk?
‘Omdat we gemakkelijk in een loop van gedachten terecht kunnen komen, een loop die ons tegenhoudt vrijmoedig te spreken. Zelfs de positieve feedback die we anderen willen geven, zou door de ander als negatief opgevat kunnen worden, denken we dan. Dus houden we ons maar stil.
‘In veel groepen durven mensen zich niet vrijmoedig uit te spreken’
Een voorbeeld is de sociaal werker die sommige vragen niet aan cliënten durft te stellen, omdat hij denkt dat de cliënt vervolgens een oplossing van hem verwacht, die de sociaal werker niet denkt te kunnen geven. Hij wil de cliënt niet nog meer teleurstellen, dus begint hij er maar helemaal niet over. Maar de sociaal werker vergeet dat de emotie van de cliënt niet verdwijnt door het gesprek te vermijden.’
Hoe zorgen we dat mensen zich wel vrijmoedig durven uitspreken?
‘Bij Deep Democracy gaat het erom alle invalshoeken te verzamelen en dat betekent dat je de minderheid nadrukkelijk uitnodigt om ook het “heel andere” standpunt te delen. De eerste stap daarvoor is om open te vragen wie er een idee heeft, of een suggestie, een voorstel. Helpend daarbij is om iedereen rustig te laten uitpraten zonder dat diegene wordt onderbroken.
Vervolgens kom je met de cruciale vraag: “Is er iemand die iets héél ánders vindt, die er echt héél anders over denkt, iets héél anders voelt of ervaart?” Leg daadwerkelijk een stevige klemtoon op dat “héél ánders” en geef daarbij ook aan dat je deze standpunten echt graag zou willen horen. Dan laat je voelen dat die standpunten er daadwerkelijk mogen zijn.’
Toch denkt die minderheidsstemmer dan mogelijk nog steeds dat het risico best groot is dat anderen hem veroordelen. En wat als hij zich wel uitspreekt en vervelende reacties krijgt? Een extra deuk in het vertrouwen?
‘Goed punt, de persoon die het minderheidsstandpunt inbrengt loopt inderdaad het risico als zondebok te worden weggezet. Daarom is het heel belangrijk om die minderheidsstem te verspreiden onder de andere groepsleden. Toets meteen “Wie herkent hier wel iets van, wie denkt er ook enigszins zo over?” Het kan natuurlijk gebeuren dat het minderheidsstandpunt zo afwijkend is dat je al van tevoren kunt voorspellen dat niemand het ermee eens zal zijn.
Dan kun je wel ingrediënten uit het voorstel halen die waarschijnlijk wel herkenbaar zijn en die verspreiden in de groep. Heb je het gevoel dat niet gezegd wordt wat gezegd moet worden? Omdat deelnemers aan het gesprek zich wel heel voorzichtig en met veel nuances uitdrukken? Dan kun je alles wat gezegd wordt, versterken. Stel dat je zou proberen om minderheidsstemmen naar voren te brengen met een zin als “Ik krijg soms de indruk dat het voor jullie best moeilijk is om een mening te geven die afwijkt van wat de meerderheid vindt.”
Dat kan werken, maar misschien blijven mensen nog steeds voorzichtig. Dan zou je kunnen zeggen “Ik ben de enige hier die de moed heeft om regelmatig een minderheidsstem te laten horen”. Zo’n versterking kan de groep helpen tegenstemmen te laten horen, want scherp stelling nemen kan een tegenreactie oproepen. Ook help je de groep naar een tegenstelling toe te werken, die je in een debat nader kunt onderzoeken. Daarmee wordt ook de wijsheid van de minderheid, de afwijkende standpunten die misschien wel onmisbaar zijn om een probleem op te lossen, beter zichtbaar.’
Ook het luisteren kan beter. Zelfs van sociaal werkers die hierin opgeleid zijn?
‘Zeker, omdat we als mensen allemaal het risico lopen met een bepaald oordeel een gesprek in te stappen. Dat oordeel leidt af van alles wat nodig is om openhartig te kunnen luisteren: 100 procent present zijn, met focus op wat de ander zegt, nieuwsgierig zijn. Je moet je volledig openstellen om lichamelijk, emotioneel en intellectueel geraakt te kunnen worden door de woorden van anderen. Terwijl je je eigen oordelen, veronderstellingen en overtuigingen naast je neer legt.’
Hoe doe je dat?
‘Het zit niet in standaard trucjes, want als je daarop focust, verlies je juist die spontane nieuwsgierigheid die zo belangrijk is. Wat wel kan helpen, is om voor elk gesprek dat je aangaat even in te checken bij jezelf. Hoe zit ik erbij, heb ik voldoende energie, wat vind ik hier eigenlijk zelf van en hoe zou dat kunnen komen? In een paar minuten kun je dat al doen, je ontspant dan vaak vanzelf al meer waardoor je de aandacht beter bij het verhaal van de ander kunt houden.
Ook belangrijk bij openhartig luisteren: het meteen benoemen als je ziet dat de ander iets zegt dat eigenlijk niet bij zijn lichaamshouding past. Dat soort incongruentie zie ik in groepen vaak ontstaan. Dat iemand bijvoorbeeld wel zegt dat hij gemotiveerd is voor de sessie, maar dat hij vermoeid en afgeleid oogt. Door daar op een onderzoekende manier naar te vragen, zoals “Ik hoor je dit zeggen en zie je dit doen, wat betekent dat voor jou?” kun je ook dingen die anders onder water verdwijnen naar boven halen. Ook hier geldt, niet oordelen, dus niet zeggen dat iemand niet gemotiveerd is, maar diegene de ruimte geven uit te leggen wat er in hem omgaat.’
Frank Weijers schreef diverse boeken over duurzame democratie, conflict, polarisatie, diversiteit en inclusie, en (professionele) ruimte: Spelen met ruimte (2015), Ruimte – stop met onzin, doe wat de bedoeling is (2017), Now We’re Talking! – Deep Democracy in actie (2019) en Conflict & polarisatie (2022). Hij spreekt op het Jaarcongres Ervaringsdeskundigheid in het sociaal domein op 20 september in Ede. Hij legt dan uit hoe je gebruikmaakt van verschillende perspectieven. Door middel van de principes van Deep Democracy wordt er ingegaan op de onderstaande vragen:
Hoe zorg je ervoor dat professional en ervaringsdeskundigen elkaar begrijpen?
Hoe maak je samen de beste beslissing mét en voor de cliënt?
Hoe kom je tot krachtige besluiten die werkelijk gedragen zijn door iedereen?
Hoe haal je boven water wat er echt wordt gedacht?
