Munneke legt uit: ‘Bijvoorbeeld als een professional zelf vindt dat een inwoner geen uitzondering verdient. Als je dat inziet en je oordeel opzij kan zetten, ontstaat er ineens heel veel ruimte.’
Het is 2009. Klaas pleegt een delict en wordt gepakt. Hij krijgt een celstraf en hij moet een schadevergoeding betalen. Als hij uit de gevangenis komt, gaat hij weer bij zijn vrouw Karin en hun volwassen dochter Anna wonen. Karin helpt hem bij het aanvragen van een uitkering.
Even lijkt het goed te gaan. Maar ja, de schadevergoeding. Klaas krijgt die €22.500 niet opgehoest in 36 maanden – de maximale betaaltermijn die het CJIB hanteert. Dus bedenken Klaas en Karin een oplossing: ze zetten een hennepkwekerij op.
Het blijkt niet echt een handige move, aangezien ze betrapt worden. Via de rechter zet de woningcorporatie het hele gezin uit hun woning. Na een tijd zwerven tussen huizen van familie en vrienden, komt er één plekje vrij in de daklozenopvang. Afwisselend slapen ze daar, in hun auto en bij familie en vrienden. Ondertussen loopt Klaas’ schuld bij het CJIB op. En zoals dat gaat, komen er steeds meer problemen bij. In dit geval krijgen zowel Klaas als Karin fysieke klachten die hen ook nog eens de nodige kopzorgen opleveren.
Het leidt tot geweld
‘Als je de wet hebt overtreden, moet je gestraft worden. En om hulp te krijgen, moet je laten zien dat je gemotiveerd bent’, schets Munneke. ‘Dat is de gedachte van het beleid. Maar mensen in een uitzichtloze situatie hebben geen mogelijkheid meer om zelf “iets” te doen. Ze blijven steken tussen formele en informele straffen. Met als gevolg dat ze zich misdragen.’
Zo ook Klaas, Karin en Anna. Met een daklozenuitkering kunnen ze hun schulden niet onder controle krijgen, waardoor ze geen huis kunnen krijgen. Ondernemend als ze zijn, stappen ze naar het gemeentehuis. Als ook daar niemand hen kan helpen, knapt er iets. Boos en emotioneel dreigen ze de boel kort en klein te slaan.
Op dat moment wordt Jop Munneke erbij gehaald. Munneke is actie-onderzoeker bij het Sociaal Hospitaal, onderdeel van het Instituut voor Publieke Waarden (IPW). Munneke en zijn collega’s pakken casussen op die vastlopen in de bureaucratie. Ze zoeken samen met de cliënten oplossingen die van de wet mogen en bij voorkeur goedkoper zijn dan de huidige situatie. Munnekes specialiteit is ex-delinquenten. ‘Het zijn doorgaans niet de meest knuffelbare mensen. Ze hebben de schijn tegen, maar ze hebben evengoed recht op hulp.’
Het IPW onderscheidt drie type knelpunten: individuele knelpunten, systeemknelpunten en professionele knelpunten. Een systeemknelpunt is bijvoorbeeld dat je geen aanspraak kan maken op een huurwoning als je uit je huis bent gezet wegens een hennepkwekerij. Ergens is dat logisch, maar het is de vraag of het een constructieve regel is. Want waar moeten deze mensen naartoe?
Een voorbeeld van een professioneel knelpunt is morele oordeelsvorming bij professionals. Zeker bij ex-delinquenten. ‘In principe krijgen mensen die de wet overtreden een straf. Als ze hun straf hebben voldaan is hun boetedoening voorbij. Maar wat ik vaak zie is dat mensen als Klaas bij hun re-integratie in de samenleving nog een tijd worden behandeld als schuldigen. Ook door professionals.’
‘Zoals in veel casussen is bij Klaas, Karin en Anna stap één: een huis’, meent Munneke. ‘Het systeem laat dit niet toe. Het lokale beleid geeft geen recht op urgentie na een uithuiszetting ten gevolge van een hennep- kwekerij. Om de situatie op de lossen moeten de professionals en betrokken ambtenaar een uitzondering op de lokale regels maken. Maar dat willen ze niet. Zij vinden dat het gezin het niet verdient. Zij hebben het gevoel dat ze daarmee slecht gedrag belonen’.
Pappen en nathouden
Zo verstevigen de morele opvattingen van de betrokken professionals het reguliere beleid, waardoor een oplossing voor Klaas, Karin en Anna uitblijft. Met als gevolg dat het gezin de komende negen jaar afhankelijk is van dure daklozenopvang. ‘En de fysieke problemen van Klaas en Karin verslechteren waarschijnlijk’, voegt Munneke eraan toe.
‘Als professionals geen woning kunnen vinden voor een gezin – bijna elke gemeente heeft een woningtekort – zoeken ze andere manieren om het gezin te helpen. Dat resulteert helaas vaak in inefficiënt pappen en nathouden. Professionals in de daklozenopvang doen hun uiterste best om Klaas, Karin en Anna te motiveren. Maar ook zij kunnen geen huis voor dit gezin regelen. Toch kosten het verblijf in de opvang en de geboden ondersteuning al snel €36.000 per persoon per jaar. Dat geld kun je beter in nieuwe huizen stoppen, dan in dit soort trajecten.’
Wat als je wel helpt?
Munneke benadrukt dat de uitzondering wel mag van de wet. ‘Als de betrokken professionals hun oordeel over dit gezin zouden opzijzetten en toch urgentie verlenen, dan kan het gezin verder. In eerste instantie is het gezin dan een stuk minder afhankelijk van de overheid dan nu in de daklozenopvang. Klaas, Karin en Anna kunnen dan weer voor zichzelf zorgen in hun eigen huis. En met wat hulp werken aan hun schulden. De kans is groot dat als je deze mensen perspectief biedt op een huis en een schuldenvrij bestaan, en hen ondersteunt bij het realiseren daarvan, de stress en fysieke klachten in dit gezin zullen afnemen. Daardoor vermindert ook de kans aanzienlijk dat Klaas wanhopig voor het gemeentehuis staat.’
‘Dit gezin wél helpen betekent dan niet dat je slecht gedrag beloont’, zegt Munneke. ‘Het betekent dat je Klaas en zijn gezin helpt hun leven weer op de rit te krijgen nadat Klaas zijn straf heeft uitgezeten. Dit is socialer, veiliger, en ook nog eens een stuk goedkoper.’
RODE VLAGGEN EN VRAGEN
Als een gezin vastloopt en de reguliere regels geen soelaas bieden, moet je buiten de gangbare paden treden. Het IPW doet dit door het hele land heen en heeft hier dus nogal wat ervaring mee. Ze hanteren drie regels en vragen die ze bij elke onorthodoxe casus stellen:
- Mag deze oplossing van de wet?
- Helpt deze oplossing het gezin meer betrokken te krijgen bij de oplossing van hun eigen problemen?
- Is deze oplossing goedkoper of duurder dan de huidige en dreigende situatie?
Omdat een betere, maar onorthodoxe oplossing, naast systeemregels, ook morele weerstand kan opleveren, voegt Munneke er een paar vragen aan toe.
- In hoeverre heb ik als professional een oordeel over deze man, vrouw of dit gezin?
- Zit dat oordeel die onorthodoxe oplossing in de weg?
