Zorg aan zorgmijders vraagt niet alleen een lange adem, maar vooral vertrouwen, van beide kanten. En dat is lastig, weet Marian Verkerk, hoogleraar Zorgethiek. 'In de zorg hebben we geprobeerd de ongelijkheid tussen cliënt en professional weg te poetsen. Dat is niet gelukt.'
De term zorgmijders doet vermoeden dat mensen zelf vinden dat ze geen zorg nodig hebben. Niets is minder waar, zegt zorgethica Marian Verkerk, zij verschuilen zich om een andere reden. Verkerk: ‘Er is geen gemakkelijk verklaring voor het mijden van zorg, maar het begint ermee dat ons zorgsysteem een mal heeft gecreëerd waar mensen met een complex zorgbeeld niet in passen. De zorg voor deze mensen is niet klaar met een paar therapieën, maar is langdurig, duurt soms hun hele leven lang. Daarnaast vereist deze zorg samenwerking, maar die is er onvoldoende. Zelfs het zogenoemde disciplinaire overleg tussen professionals over zorgmijdende cliënten wordt vooral gekenmerkt door mensen die ieder hun eigen stukje zorg doen.’
Marian Verkerk houdt zich haar halve werkbare leven bezig met wat zorgmijden is en wie de zorgmijders zijn. Ze was net hoogleraar geworden in 1995 toen in de zorg het fenomeen drang – in plaats van dwang zijn intrede deed. ‘De vraag was: hoe kun je mensen met complexe problemen helpen zonder ze te dwingen tot zorg? Het antwoord werd: door mensen te verleiden tot zorg door een relatie met je cliënt aan te gaan.’
Accepteer dat het mis kan gaan
Dan heeft Verkerk het niet over een zorgrelatie, zoals het in protocollen en cliëntrechten staat opgeschreven. De zorgethica spreekt over een relatie van wederzijds vertrouwen tussen professional en cliënt. ‘Vertrouwen betekent dat je langdurig contact hebt, dat je met vallen en opstaan met elkaar doorgaat , dat je accepteert dat het mis kan gaan, en je weer verder kunt gaan. De crux is dat je vertrouwen in elkaar blijft houden’, benadrukt ze.
Dat vraagt nogal wat van een professional, die doelen wil stellen en zijn cliënt begeleidt zodat de cliënt vooruitkomt. ‘Vertrouwen in elkaar betekent’, zegt Verkerk, ‘dat je de ongewisheid accepteert. Dat je het risico om te falen en de kwetsbaarheid van elkaar aanvaardt. In de praktijk betekent het dat je na tien pogingen ook weer een elfde keer probeert om samen iets te bereiken. Het vraagt ook iets van de cliënt, namelijk dat hij weet dat de hulp mis kan gaan, maar dat hij positief blijft over de inzet van zijn hulpverlener. Het kan misgaan, maar je vertrouwt er allebei op dat je uiteindelijk een stap verder komt.’
Opstaan, vallen, opstaan
Verkerk geeft een bekend voorbeeld uit de verslavingszorg. ‘Daar moet je als professional voortdurend proberen om het contact met je cliënt te houden, juist als hij weer een terugval heeft. Je kunt niet denken: dit is al de zoveelste keer, nu kunnen we niets meer voor je doen. Zorg betekent voortdurend opstaan, vallen, opstaan en hopelijk weer een stapje dichter bij herstel komen.’
Zo’n vertrouwensrelatie werkt niet voor alle professionals, en ook niet voor alle zorgmijders. ‘Er zijn professionals die professionele distantie willen houden. Die moeten dus niet gaan werken met zorgmijders. Als je als professional bij voorbaat geen vertrouwen hebt in een goede afloop van de hulp aan je cliënt, sla je de deur dicht’, aldus Verkerk.
Marian Verkerk is, naast onder meer hoogleraar en psychiater Niels Mulder en ervaringsdeskundige Mindert Rakhorst, één van de sprekers op het Zorg+Welzijn congres Zorgmijders. Vanwege de grote belangstelling wordt dit congres tweemaal georganiseerd. Op dinsdag 3 november en dinsdag 1 december.
Georganiseerd wantrouwen
In de ggz probeert men zorgmijders op dit moment met alle macht te ‘vangen’ met afspraken of contracten. De zorgethica noemt dit: ‘georganiseerd wantrouwen’. Niet goed dus die afspraken met zorgmijders? ‘Nee. Je zit niet in een gelijke situatie’, zegt ze. ‘De een is afhankelijk van zorg, de ander niet. De zorgrelatie tussen kwetsbare cliënten en professionals is per definitie “asymmetrisch”. Cliënt en professional lopen niet gelijk naast elkaar op. In de gezondheidszorg hebben we geprobeerd de ongelijkheid weg te poetsen door patiënten rechten te geven, door protocollen en door behandelingsovereenkomsten te sluiten. Maar daarmee is de ongelijkheid nog niet weg.’
Die ongelijkheid op zich is dus niet erg, maar let er wel op dat ongelijkheid niet omslaat naar ongelijkwaardigheid. Verkerk: ‘Ongelijkheid tussen cliënt en professional wordt ongelijkwaardig wanneer de ander ook als minderwaardig wordt gezien en wordt behandeld. Bijvoorbeeld door zorgmijders te beschouwen als cliënten die eigenlijk zelf schuld hebben aan hun problemen.’
Iets betekenen voor de ander
Kunnen professionals vanwege die inherente ongelijkheid dus geen wederzijdse zorgrelatie met hun cliënt hebben? ‘Ik denk het wel’, zegt Verkerk. ‘Ik hoor hulpverleners van zorgmijders zeggen: ondanks alle terugval van mijn cliënt krijg ik ook iets terug. Wat dan? Ze kunnen iets betekenen voor de ander.
Waarom doen deze professionals dit werk eigenlijk? Als je dat vraagt, zeggen ze: uit liefde voor de cliënt”. Deze hulpverleners zien zichzelf terug in de zorg voor hun cliënt. Ze leren iets van hun cliënt, namelijk dat die vertrouwen in hun stelt..’
Als er geen vertrouwen is, zegt Verkerk, kun je de zorgrelatie beter ontbinden. ‘Als een cliënt tegen je zegt: ik vertrouw jou niet meer, dan moet je óf naar een nieuw antwoord voor hulp zoeken, óf naar een andere professional op zoek gaan die wel hulp kan bieden. Soms moet je gewoon erkennen dat jij niet degene bent die kan helpen.’
Paar therapietjes niet genoeg
Het is onmogelijk om het leven van een zorgmijdende cliënt in een paar stappen of met een paar therapietjes weer op de rails krijgen, benadrukt ze. ‘Je kunt je cliënt helpen door je goedwillende hoogmoed te verlaten en te aanvaarden dat het ondanks jouw hulp ook weer fout kan gaan. Hulp verlenen aan zorgmijders betekent een stukje met je cliënt meelopen, stilstaan en weer terug. Zonder dat je weet of het lukt. Dat is een andere insteek dan: ik ga de zorg even voor je fiksen.’
Marian Verkerk
Is filosoof en sinds 2000 hoogleraar Zorgethiek aan het UMCG te Groningen. Verkerk is geïnteresseerd in de ‘praktijk gebonden ethiek’: een ethiek die ontwikkelt van onderop en van binnenuit. Met als basis de verhalen (narratieven) van wat mensen zelf belangrijk en van betekenis vinden. Dit is het uitgangspunt van de normatieve analyse en reflectie. Verkerk wil nieuwe vragen stellen in plaats van krampachtig zoeken naar instrumentele oplossingen. Marian Verkerk is commissaris en toezichthouder in een ziekenhuis, de ouderenzorg en in de gehandicaptenzorg.
