'Het werk van ervaringsdeskundigen is niet in standaardprotocollen te vangen,' zegt Daantje Daniëls, voorzitter van de Vereniging van Ervaringsdeskundigen (VvEd). Maar voor de verdere professionalisering werkt de vereniging toch aan een kwaliteitssysteem. 'Want we laten ons niet meer afschepen met een VVV-bon.'
Het project ‘Ontwikkelen Kwaliteits- systeem voor Ervaringsdeskundigen’ (KvE) loopt nu ruim een jaar. De VvEd werkt daarin samen met onder meer Kenniscentrum Phrenos en Trimbos, in opdracht van ZonMw.
Het kwaliteitssysteem dat in de maak is, is veelomvattend: naast een inventarisatie van de huidige stand van zaken komt er een kwaliteitsstandaard, worden de opleidingen versterkt en gestroomlijnd,wordt er gewerkt aan kwaliteitsregistratie en een beroepscode, en is er een kennisbank in de maak.
In eerste instantie was dit beoogde raamwerk voor professionalisering alleen bestemd voor de ggz. Maar gaandeweg werd duidelijk dat het domeinoverstijgend toepasbaar moet zijn. En daarmee belandt Daniëls meteen bij een heikel punt, dat ze ook tijdens het Zorg+Welzijn-congres ‘Ervaringsdeskundigheid in het sociaal domein’ op 7 december zal bespreken: ‘Mensen werken en leven niet volgens de afgebakende hokjes van de wettelijke kaders per domein.
Dat is een ingewikkeld spanningsveld.’ De VvEd vindt dat de realiteit van het echte leven sterker moet gelden dan die van de systeemwereld. De systeem- wereld zal meer volgend moeten worden.
Mondjesmaat in dienst
Vooralsnog werken ervaringsdeskundigen in een wereld met verschillende wettelijke kaders. Daarmee hangt ook de bekostiging samen. ‘Het is een drama hoe het nu geregeld is’, zegt Daniëls. Ervaringsdeskundigen die in de ggz werken, vallen onder de Zorgverzekeringswet (Zvw), die wordt uitgevoerd door de zorgkantoren. Daarbinnen geldt de beroepenlijst met de beroepen waarvoor bij de zorgverzekeraar gedeclareerd mag worden. ‘Maar daar staan alleen hbo-geschoolde ervaringsdeskundigen op. Terwijl veel ervaringsdeskundigen mbo-geschoold zijn.’
Voor ervaringsdeskundigen die in het sociaal domein werken, is het zo mogelijk nog slechter gesteld, stelt Daniëls. Vaak worden zij op uitnodiging van gemeenten en organisaties incidenteel ingezet. ‘Sommigen willen er fatsoenlijk voor betalen, anderen denken dat we ons met een VVV-bon laten afschepen.
Die veronderstellen dat de rest wel vanuit de bevlogenheid van de ervaringsdeskundige komt.’ Gemeenten en uitvoerende partijen nemen bovendien nog slechts mondjesmaat ervaringsdeskundigen in dienst: vrijwel alleen in de maatschappelijke opvang en de schuldhulpverlening zijn betaalde ervaringsdeskundigen werkzaam.
Standaarden voor kwaliteit
De financieringsknoop is heel ingewikkeld, maar de VvEd wil die de komende tijd wel proberen te ontwarren. Het kwaliteitssysteem dat nu in de steigers staat, kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren, want het heeft te maken met de erkenning van het vak. ‘In Nederland geldt ervaringskennis tegenwoordig wel als gelijkwaardig aan wetenschappelijke en praktijkkennis, maar dat is in de financieringssystemen niet verankerd. De dwingendheid van de systemen is bizar, kafkaësk.’
Behalve voor de financieringskwestie is het kwaliteitssysteem bovenal essentieel voor de verdere professionalisering van het beroep, benadrukt Daniëls. Het professionaliseren zit hem om te beginnen in de individuele hersteltrajecten die ervaringsdeskundigen begeleiden.
‘Elk individueel traject is een unieke zoektocht’, zegt Daniëls, ‘maar bepaalde componenten komen veel voor, zoals wanhoop en zelfdiscipline. Daar worstelt iedereen mee. En wat ook voor elk traject geldt: het is nooit lineair, er zijn altijd valkuilen. Dat zijn dus aangrijpingspunten waarop de standaarden voor opleiding en kwaliteit zich richten.’
Hoe brengen we de ervaringskennis van ervaringsdeskundigen in een kwaliteitssysteem en wat voor meerwaarde heeft dit voor de professionalisering van het vak? Daarover spreekt Daantje Daniëls op 7 december op het Zorg+Welzijn Congres Ervaringsdeskundigheid in het Sociaal Domein. Ze spreekt samen met Marjo Boer, projectleider Ontwikkelen Kwaliteitssysteem ervaringsdeskundigheid 2020-2022.
Doorleefde kennis
Een van de aspecten die ervaringsdeskundigheid uniek maakt, is de embodied knowledge, stelt Daniëls. ‘Dat is doorleefde kennis, die ervaringsdeskundigen hebben omdat ze het zelf meegemaakt hebben.’ Zoals in het voorbeeld van een meisje met een ernstige eetstoornis die gedwongen voeding kreeg.
Een ervaringsdeskundige ging bij het meisje zitten en begon zachtjes de haren te borstelen. ‘Het gaat over aan kunnen sluiten bij de ander. Het is ogenschijnlijk iets kleins, maar er ontstáát daar iets. Het is troost, onbenoembare steun. Het is super professioneel als je je daarvan bewust bent en het in weet te zetten.’
Naast de individuele trajecten gaat de professionalisering over de twee andere pijlers van het beroep: het mee vormgeven van herstelondersteunende zorg en het helpen creëren van maatschappelijke kansen voor mensen. Daarvoor is het belangrijk dat ervaringsdeskundigen weten wat de meerwaarde is van hun inzet. ‘Nu komt het nog geregeld voor dat een ervaringsdeskundige zijn verhaal ergens vertelt, zonder dat duidelijk is wat er verder mee gebeurt.’
Vertegenwoordigd op alle niveaus
Het gaat erom, zegt Daniëls, dat elke ervaringsdeskundige haarscherp heeft wat de basisprincipes van het vak zijn. ‘Het draait altijd om stigma en zelfstigma verminderen, empoweren en op allerlei manieren herstel bevorderen. Dát moet de ervaringsdeskundig altijd voor zichzelf als kader hebben. Dat staat ook in het beroepscompetentieprofiel en de beroepscode waar we aan werken. Dat betekent dus echt niet dat we ons laten inlijven door protocollen.’
Voor ervaringsdeskundigen die in dienst zijn bij een werkgever, is het cruciaal dat ze zich weten te positioneren in de organisatie. Uiteraard speelt de ontvangende partij daarbij ook een belangrijke rol. Werkgevers die ervaringsdeskundigen in dienst nemen, dienen de teams daarop voor te bereiden en in te richten.
Vaak is er echter sprake van veel goede wil, maar nog te weinig concrete invulling. Reden te meer om hard verder te werken aan het kwaliteitssysteem, dat in de loop van 2022 klaar moet zijn. Daniëls is tevreden over de voortgang: ‘Het is een breed gedragen project, in de werkgroepen wordt geweldig goed en hard gewerkt. De professionalisering staat ook volop in de belangstelling.’
Daniëls’ eigen werkgever, Iriszorg, is wat dat betreft al ver. ‘In de meeste zorgteams zitten twee ervaringsdeskundigen: een zorgprofessional met ervaringsdeskundigheid en een ervaringsdeskundige die niet als zorgprofessional geschoold is. Ze zijn bovendien vertegenwoordigd op alle niveaus in de organisatie, ook op beleidsniveau.’
DAANTJE DANIËLS
Is sinds vorig jaar voorzitter van de landelijke Vereniging van Ervaringsdeskundigen. In het dagelijks leven is zij als manager zorg met ervaringsdeskundigheid verantwoordelijk voor de kwaliteit van zorg binnen IrisZorg. Hierbij ligt haar focus op de verschillende opvang- en woonvoorzieningen en de ambulante begeleidingsteams. Zij is programmaleider herstelondersteunende zorg, inclusief ervaringsdeskundigheid.
