In Nederland zijn meer dan 5 miljoen mantelzorgers en dat worden er in de toekomst door de vergrijzing alleen maar meer. Daarnaast is er een groot personeelstekort onder wijkverpleegkundigen en thuiszorgmedewerkers. Daardoor komt een zwaardere verantwoordelijkheid op de schouders van mantelzorgers terecht. Steeds vaker wordt hen gevraagd zorgtaken over te nemen. Soms is dat gedwongen, zoals afgelopen zomer. MantelzorgNL luidde toen de noodklok omdat mantelzorgers taken over moesten nemen van zorgverleners die met vakantie gingen.

Medische taken overnemen

Maar er is ook een andere ontwikkeling: steeds vaker nemen mantelzorgers juist medische handelingen over van zorgverleners. In ziekenhuizen wordt daar bijvoorbeeld volop mee geëxperimenteerd. Daarbij gaat het onder meer om het toedienen van complexere medicatie, wondverzorging en het verwisselen van medicatie via het infuus. Wat resultaten van experimenten van de afgelopen jaren in het UMC in Maastricht lees je hier. Hierbij staat vrijwilligheid altijd voorop: mantelzorgers doen dit uit eigen beweging.

Dat mantelzorgers zo gemotiveerd zijn is niet verwonderlijk. De Belgische hoogleraar Dominique Verté legt dit met 1 quote uit in een in een bijdrage op Socialevraagstukken.nl. ‘Wie is de betere verzorger? Degene die jarenlang voor haar vader met dementie zorgde of de 18-jarige die net de driejarige opleiding voor gezinshulp heeft afgerond en nog nooit een oudere met dementie heeft ontmoet? Wie is hier de specialist?’

Aansprakelijkheid?

Tegelijkertijd werpt dit ook nieuwe kwesties op. Wat hoe werk je samen als professional en mantelzorger? Hoe zit het met de aansprakelijkheid? Met het oog daarop verscheen deze maand ‘Grenzen verkennen – anno 2024 over de wettelijke kaders en juridische aspecten van informele zorg’. Dit rapport is afkomstig van Waardigheid en Trots voor de Toekomst, een onderdeel van het beleidsprogramma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO).

In het rapport wordt geschetst wat een gelijkwaardige samenwerking tussen professional en mantelzorger inhoudt en hoe het in de praktijk werkt als mantelzorgers medische handelingen overnemen van verpleegkundigen en thuiszorgmedewerkers. In die samenwerking is het belangrijk om deze 3 richtlijnen in het achterhoofd te houden:

1. Wel of geen BIG-registratie?

Verpleegkundigen hebben een BIG-registratie, waarmee zij bevoegd zijn om zelfstandig medische handelingen uit te voeren. Dat brengt verantwoordelijkheid met zich mee: verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten die volgens anderen ernstig tekort schieten in hun werk kunnen voor het tuchtcollege worden gedaagd. Belangrijk is om te weten dat mantelzorgers niet onder de Wet BIG vallen. Zij kunnen dus niet voor de tuchtrechter gedaagd worden. Wel is het inmiddels niet vreemd dat de mantelzorger van een wijkverpleegkundige leert hoe zij een injectie moeten toedienen. Maar het is wel aan de professional om na te gaan of dit goed gaat. Uiteraard geldt dit alles op de voorwaarde dat de cliënt hier ook mee instemt.

 2. Wat als het niet goed gaat?

Stel dat een wijkverpleegkundige signaleert dat er iets toch niet goed gaat bij de zorghandelingen van de mantelzorger bij de cliënt. Op dat moment is de verpleegkundige aan zet. Volgens de wettelijke kaders moet de professional dit met de mantelzorger en de cliënt bespreken. Blijft verbetering uit? Dan legt de medewerker de gevolgen uit in een gesprek met de cliënt en de mantelzorger. ‘De belangen en gezondheid van de cliënt worden hierbij vooropgesteld’, wordt in ‘Grenzen verkennen’ benadrukt. In het zorgdossier wordt dit ook allemaal vastgelegd, zodat terug te vinden is welke acties zijn ondernomen om de mantelzorger bij te sturen.

3. De mantelzorger is uiteindelijk verantwoordelijk

Tegelijkertijd is er ook een ‘maar’ in deze kwestie: een zorgorganisatie is namelijk niet verantwoordelijk voor wat een mantelzorger doet, omdat er geen sprake is van een formele relatie tussen mantelzorger en de zorganisatie. Dit is dus ook niet van toepassing als de cliënt eventueel schade lijdt door fouten van de mantelzorger. Gebeurt dit onverhoopt, dan wordt wel nagegaan of er passend gehandeld is door de wijkverpleegkundige, zoals uitgelegd is bij de tweede vraag.

Insuline spuiten? Ja dus 

Dan naar de praktijk: mag een mantelzorger insuline spuiten bij zijn vader? Ja, dat mag. De cliënt moet dan wel akkoord zijn en de afspraak wordt vastgelegd in het zorgdossier. Stel dat de wijkverpleegkundige merkt dat de handeling niet goed uitgevoerd wordt, dan is de professional dus wel verplicht om hier iets mee te doen. De mantelzorger wordt geholpen om de handeling goed te verrichten. Daarnaast wordt van hiervan een aantekening in het zorgdossier gemaakt.