‘De overheid is de woordvoerder van de nood van mensen naar het brede publiek’, aldus Manu Keirse, emeritus hoogleraar, klinisch psycholoog en auteur van diverse boeken over rouw en verlies. Maar in deze coronacrisis zijn de maatregelen van de overheid volgens Keirse meer gericht op de medische statistieken en op het virus dan op de sociale en geestelijke nood die corona met zich meebrengt. De hoogleraar wijst tijdens zijn lezing op het Zorg+Welzijn Jaarcongres Eenzaamheid op een zevental kwetsbare groepen ‘die in het totale beleid over het hoofd worden gezien’. Daaronder mensen met een ernstige beperking, mensen in armoede, ouderen en jongeren: ‘Veel ouderen in zorgcentra vinden de zin van het leven in het bezoek van kinderen en familie. Toen dat door de coronamaatregelen wegviel, viel de zingeving weg.’

Verantwoordelijkheid

Hij opende zijn betoog met ‘vijf kritische bedenkingen’ bij de coronamaatregelen van de overheid. ‘Let wel: het is geen kritiek op de virologen en politici, die allen hun uiterste best doen. Mijn kritische kanttekeningen zijn een aanzet voor een gezamenlijke bezinning op onze maatschappelijke verantwoordelijkheid.’ De Vlaamse hoogleraar en ex-bestuurder van enkele grote ziekenhuizen in België wist met zijn betoog voor verbinding en aandacht voor de psychische, sociale en zingevingsbeleving van mensen in coronatijd zijn digitale publiek bijna hoorbaar te raken.

Eenzaamheid

‘Virologen voeren een biologische strijd tegen het virus, maar er zijn nog andere dimensies die in acht genomen moeten worden: de psychische beleving van mensen, de sociale impact en de spirituele dimensie van de strijd tegen het coronavirus.’ Manu Keirse betoogde dat deze laatste drie dimensies worden vergeten in de maatregelen tegen corona en dat juist dit de eenzaamheid bij kwetsbare mensen bevordert.

Corona

‘Mensen sterven van eenzaamheid in coronatijd’, was de derde kritische bedenking van Keirse. ‘Het bezoek in verzorgings- en verpleeghuizen weren heeft veel te grote gevolgen voor de bewoners.’ Keirse gaf het beeldend voorbeeld van de demente moeder van Marian: ‘Ze is in het verpleeghuis gestorven, er is nooit een coronabesmetting vastgesteld. Haar zes kinderen mochten haar acht weken lang niet bezoeken. Haar kamer werd zo min mogelijk betreden door het personeel, de beschermingsmiddelen waren op dat moment onvoldoende. Ze mocht haar kamer niet verlaten, het eten werd voor de deur gezet uit angst voor overdracht van het virus. Toen ze was overleden hebben de kinderen alleen een kist gezien; ze wisten niet hoe hun moeder in de kist lag. Was ze goed verzorgd? In het meest kwetsbare deel van haar leven is deze vrouw in de steek gelaten. Aandacht, compassie en verbondenheid zijn in het laatste deel van haar leven vervangen door richtlijnen. Dat maakt het overlijden eenzaam en het rouwproces van de kinderen zeer complex.’

Kwetsbare mensen

Ouderen zijn een van de kwetsbare groepen die door het overheidsbeleid ‘over het hoofd worden gezien’, zegt Manu Keirse. Hij noemt zeven kwetsbare groepen, waaronder de mensen in psychische nood, mensen in armoede, jongeren, mensen met een beperking, terminale patiënten en mensen in rouw. Al deze mensen worden door de coronamaatregelen niet alleen beperkt, er wordt geen rekening gehouden met hun psychische nood, met de noodzaak van sociaal contact en met zingeving in hun leven, aldus Keirse: ‘Wat is gezondheid? Er wordt alleen gekeken naar het somatische vlak, dus gaat de deur op slot om het virus te weren. Ik houd een pleidooi voor burgerlijke ongehoorzaamheid. In de verzorgingshuizen waar ik in het bestuur zat, hebben we de deuren open gehouden en bezoek toegelaten, natuurlijk met de nodige voorzorgsmaatregelen. In deze huizen hebben wij geen coronabesmettingen gehad.’

Menselijk gedrag

De laatste kritische bedenking van Manu Keirse gaat over het afnemen van de motivatie onder de bevolking. ‘Een crisis beheersen we niet door steeds meer biologische kennis van het virus over te dragen. Belangrijk is het menselijk gedrag. Ik houd een pleidooi om aan mensen zelf meer verantwoordelijkheid te geven. Door hen eigenaar te maken van het probleem en door betrokkenheid te creëren. De overheid zou mensen aan moeten spreken op hun verbondenheid met elkaar en hun verantwoordelijkheid voor elkaar. Een voorbeeld: Als je weet dat kinderen gemakkelijk een virusbesmetting oplopen zonder dat ze er iets van merken, dan kan de boodschap zijn dat zij gemakkelijk het virus naar oma en opa doorgeven door met ze te knuffelen en opa en oma eraan dood kunnen gaan. Daarmee laat je de verantwoordelijkheid voor het gedrag aan de mensen zelf. In de tweede golf zie ik dat de overheid in haar boodschap daar meer rekening mee houdt.’

Verbondenheid

Een crisis houdt ook kansen in, benadrukt Keirse: ‘Het is geen toeval dat het Chinese teken voor crisis en kans hetzelfde is. Deze coronacrisis maakt duidelijk dat het verhaal van de mechanische wetenschap niet voldoende antwoord geeft op de nood van de mensen. We leren ook dat de ik-gerichte cultuur leidt tot lockdownparty’s, hamsteren en ministers afbranden als ze hun fout toegeven. Mensen snakken ernaar om de verbondenheid centraal te stellen in deze crisis. In weerwil van regels en structuren willen wij “in het gelaat van de mensen lezen waar hun noden liggen”. We willen verbonden zijn met elkaar.’

Laatste fase

De crisis laat ons anders kijken naar de einde van het leven, stelt Manu Keirse in zijn congreslezing. ‘Het kan morgen gedaan zijn, dat helpt ons elke dag het beste uit het leven en uit onze relaties te halen. Het betekent ook dat we iets voor anderen willen betekenen, dat maakt het leven belangrijk. We dienen ook dichterbij het sterven te komen. Door het gesprek daarover te voeren met onze dierbaren: wat verwachten wij zelf van de laatste fase? We moeten een “vroegtijdige zorgplanning” maken. En er zijn een viertal onderwerpen die je tijdig moet bespreken: “sorry”, “ik vergeef je”, “ik dank je” en “ik houd van je”.’

Verlies

Deze coronacrisis dwingt ons om naar onze samenleving te kijken en naar de manier waarop wij leven en sterven, zegt hoogleraar Manu Keirse. ‘We moeten collectief opnieuw stilstaan bij wat het verlies van mensen, het verlies van werk en van inkomen voor de samenleving kan betekenen. Het vraagt om collectief denken, om een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Dat staat haaks op de huidige ik-gerichte maatschappij, waarin zelfbeschikking het ultieme doel is. Ik ben niet tegen zelfbeschikking, maar ik zoek naar een verbindende vorm. Ik pleit voor zelfbeschikking in verbinding. Wij zijn met elkaar verbonden.’