Sociaalpsychiatrisch verpleegkundige Gert Schout, verbonden aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht, promoveerde in 2007 op een proefschrift over zorgvermijding en zorgverlamming. Zijn boodschap van destijds heeft eigenlijk alleen maar aan kracht gewonnen. Schout: ‘Het probleem is eigenlijk alleen maar groter geworden. De drempels om de zorg binnen te komen – denk bijvoorbeeld aan het hoge eigen risico – zijn niet bepaald lager geworden. De groep mensen die het gevoel heeft aan de zijlijn te staan, die zich geen onderdeel meer voelen van een collectief verhaal, is alleen maar gegroeid. De lotsverbondenheid in onze samenleving staat nog meer onder druk.’

Spijkerhard

Schout wijst ook op het afgebrokkelde vertrouwen in overheid en instanties. ‘De toeslagenaffaire heeft de mensen die het vertrouwen al verloren hadden ook nog eens gelijk gegeven. We zijn spijkerhard omgegaan met mensen die de verzorgingsstaat juist nodig hadden.’

‘Schoolcarrières kinderen een wedstrijd geworden’

Veel houdt volgens Schout verband met het ideaal van de ‘wedstrijdsamenleving’ wat de afgelopen jaren is gegroeid. Het meritocratische ideaal waarin iedereen – ongeacht afkomst en achtergrond – dezelfde kansen krijgt om zijn of haar talenten te ontwikkelen. ‘Wanneer je niet slaagt, heb je dat jezelf te danken. Eigen schuld, dikke bult, dat idee. Succes is een keuze. De schoolcarrières van jonge kinderen is geworden tot een wedstrijd. Maar als het niet lukt, als je geen mooi verhaal op social media kunt zetten, wie ben je dan nog?’

Cynisme

Het gevolg daarvan is dat een groeiend aantal afvallers in deze ratrace, de moed opgeven, zegt Schout. ‘Laat allemaal maar, ik doe er toch niet toe, denken zij. Ligt er een fiets midden op de stoep, dan rapen zij hem niet op. Ze voelen zich geen onderdeel van de straat of van de wijk. En dat cynisme wordt hun levenshouding en wereldbeeld. Als mensen uit eigen kring nog wel succes nastreven, dan wordt dat scherp veroordeeld.’

Plek der moeite vermeden

Tegelijkertijd ziet Schout vergelijke processen bij professionals. ‘Zij zijn geneigd mee te gaan in de instrumentalisering van de zorg. Je ziet dat zij, wat filosoof Harry Kunneman het moerassig laagland noemt, mijden. Daar is het complexe gedoe, daar heb je lastige mensen die geen contact willen, die geen vertrouwen hebben in hulpverleners, de zorgmijders die ruzie uitlokken om hun gelijk te bewijzen. Dat noem ik de plek der moeite.’

Dwang

De combinatie van zorgvermijding en zorgverlamming leidt volgens de onderzoeker tot een explosie van dwang. ‘De onmacht van de hulpverleners en wanhoop van de mensen die de moed hebben opgegeven, komt bij elkaar. Dat leidt bijvoorbeeld tot 42.000 jeugdbeschermingsmaatregelen – uithuisplaatsingen of ondertoezichtstellingen. Kijk naar de dwangmaatregelen in de ggz.’

Labels en etiketten

Tegen de achtergrond van marktwerking in de zorg en de meritocratische samenleving is volgens Schout ‘een enorme afhankelijkheidsreproductie’ ontstaan. ‘41 procent van de bevolking is in dit systeem voor korte of lange tijd drager van een stoornis. Labels en etiketten zijn de toegangsbewijzen voor zorg met enorme medicalisering tot gevolg.’

Moeite doen

Dit is een lastige analyse voor hulpverleners en gemeenten, zegt Schout. ‘Hulpverleners voelen dit toch als kritiek. Maar ik twijfel niet aan de goede bedoelingen van het overgrote deel van de professionals, in de zorg, bij gemeenten. Maar we moeten echt weer dat moeras opzoeken. Moeite doen voor die persoonlijke relatie, daar komt het uiteindelijk op aan.’