Het schip van staat heeft zijn koers bepaald. ‘Vertrouwen,’ prijkt de naam op de achterplecht. Want vertrouwen geeft een samenleving veerkracht en daadkracht, zo stelde de koningin in haar troonrede. De bemanning van het schip straalt die daadkracht ook uit. Standvastig is de koers bepaald. De koers naar Zelfredzaamheid. Maar even zo vaak maakt het schip slagzij om vervolgens, even standvastig, koers te zetten richting Solidariteit. Het kabinet zegt allebei de doelen te willen bereiken. Het probleem is dat deze doelen dikwijls ver uiteen liggen.
Met de geplande invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning in 2006 krijgen gemeenten de verantwoordelijkheid voor huishoudelijke hulp, ondersteunende begeleiding en activerende begeleiding. Deze zaken worden dan niet langer vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) vergoed. Gemeenten, zo redeneert het kabinet, staan dichter bij de burger dan de rijksoverheid. Het ligt dan ook voor de hand dat zij hun verantwoordelijkheid voor de burger op zich nemen. Vorig jaar al kregen de gemeenten de volledige verantwoordelijkheid voor de bijstand en de reïntegratie naar zich toegeschoven. En in 2006 komen daar nog vele taken op het gebied van ondersteuning en begeleiding van zelfstandig wonende zorgcliënten bij.
Kwetsbaar
Op dit moment kunnen mensen nog zelf kiezen of ze zorg in natura willen ontvangen via een zorginstelling, of die zelf willen inkopen met een persoonsgebonden budget (pgb). Wanneer de WMO wordt ingevoerd, is het een zaak van de gemeentelijke besluitvorming of cliënten ook in die nieuwe situatie nog een pgb kunnen krijgen, zo stelt het ministerie van VWS in haar begroting. Daar staat tegenover dat veel mensen, die in de huidige situatie met een pgb zelf kunnen bepalen bij wie zij de zorg inkopen, straks die keuzemogelijkheid zullen verliezen. Een ander streven van het ministerie bij de invoering van de WMO is dat ‘er een grotere verantwoordelijkheid voor zorg en welzijn wordt gelegd bij de mensen zelf. Mantelzorgers en vrijwilligerswerk nemen daarom een belangrijke plaats in bij de taken en verantwoordelijkheden die in het kader van de WMO aan gemeenten wordt opgedragen’. Wederom een stevig beroep op de zelfredzaamheid van de burger en diens ondersteunende netwerk. Dan moet dat netwerk echter wel aanwezig zijn en bereid die hulp te leveren. Want het middel per uitstek om een zelfstandig wonende zorgcliënt de regie over het eigen leven te laten houden – een pgb – is niet langer gegarandeerd. De zelfredzaamheid wel, omdat men niet anders kan. Of de solidariteit voldoende is om de zelfredzame zorgcliënt te ondersteunen, moet nog blijken.
Ouderenorganisaties vrezen dat het beroep op zelfredzaamheid en zelfstandigheid van ouderen een te grote claim is. ‘Marktwerking en concurrentie in de zorg moeten een succes worden door zelfredzame burgers als uitgangspunt te nemen,’ stellen de ouderenorganisaties verenigd in het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO). ‘Maar het komt neer op: “zoek het zelf maar uit!” Ouderen in een kwetsbare positie komen in een situatie waarin zij verantwoordelijkheid opgelegd krijgen die zij niet kunnen waarmaken. Zij dreigen daardoor in een isolement te komen,’ vindt het CSO.
Minister Hoogervorst vindt desgevraagd dat zorgcliënten mondig genoeg zijn om zelf een verantwoorde keuze te maken uit verzekeringspakketten en zorgaanbieders. Het risico dat burgers vooral kiezen voor een goedkoop verzekeringspakket – en zichzelf in de vingers snijden wanneer zij later genoodzaakt zijn een groot beroep op de gezondheidszorg te doen – schat hij niet hoog in. Als je de mensen maar goede informatie geeft over de prijs en kwaliteit van zorg die zorgaanbieders en -verzekeraars bieden. Met het oog daarop wil hij mensen in staat stellen zich goed te oriënteren op het zorgaanbod door informatie te brengen op een ‘zorgportal’ op het internet. Maar juist onder de cliënten met de hoogste zorgconsumptie – de ouderen – is het gebruik van internet bepaald nog geen gemeengoed. Ook de invoering van een no-claimregeling in de zorg moet de zelfredzaamheid bevorderen en voorkomen dat mensen voor ieder wissewasje naar de dokter lopen. Volgens de ouderenorganisaties wordt hiermee het solidariteitsbeginsel niet alleen ondergraven, maar zelfs op zijn kop gezet. ‘Zieke mensen gaan betalen voor de no-claim vergoeding van gezonde mensen.’
Kaalslag
De welzijnssector vreest een kaalslag in de diensten die zij de burgers kan aanbieden. Het kabinet gaat er immers vanuit dat voor de WMO vijf miljard euro beschikbaar zal zijn. Drie miljard daarvan komt uit het gemeentefonds voor Welzijn. Door kortingen op het gemeentefonds gaan veel gemeenten over tot forse bezuinigingen op het welzijnswerk. Terwijl met de overheveling van ondersteunende en begeleidende taken van het rijk naar de gemeenten juist een stevig beroep op diensten van welzijnsinstellingen te verwachten is.
De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) voorziet eveneens dat de gemeenten – en daarmee de burgers – uiteindelijk de rekening gepresenteerd zullen krijgen van de kabinetsplannen. In de huidige plannen zullen de minima in ieder geval een kwart procent aan koopkracht inleveren. Daarin zijn de bezuinigingen op huursubsidie en gezondheidszorg nog niet verdisconteerd. Om de ergste inkomensachteruitgang te compenseren was voor 2004 nog 111 miljoen euro beschikbaar voor gemeenten, met name voor chronisch zieken, gehandicapten en ouderen. In 2005 krijgen gemeenten slechts 25 miljoen voor deze groepen. ‘Als het rijk tekortschiet, zullen de gemeenten moeten inspringen,’ stelt de VNG, die op grond van de kabinetsplannen het overleg met het kabinet over de WMO inmiddels heeft opgeschort.
Over deze stap van de VNG lijkt staatssecretaris Ross van VWS zich geen al te grote zorgen te maken. Ze ziet de invoering van de WMO in 2006 nog steeds als een haalbare kaart. ‘We gaan in 2005 al een aantal pilots uitvoeren in verschillende gemeenten. Maar liefst zestig gemeenten hebben zich daarvoor aangemeld. Vervolgens voeren we de WMO gefaseerd in.’ Aan het afhaken van de VNG tilt ze niet zwaar. ‘We zijn tot nu toe steeds goed in gesprek geweest. Na het kamerdebat over de WMO zien we wel hoe ze ermee omgaan.’ Want die WMO komt er, met of zonder de VNG, zo lijkt de boodschap.
Wie zelfredzaamheid en zelfstandigheid zegt, zegt emancipatie. Maar veel maatregelen van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zullen de emancipatie niet echt bevorderen. Het beroep op zelfredzaamheid van de samenleving om meer zorg en ondersteuning te leveren in de vorm van mantelzorg en vrijwilligerswerk, zal voor een groot deel neerkomen op vrouwen. Die leveren volgens onderzoek immers nog altijd zeventig procent van de vrijwillige zorgarbeid. Deze ontwikkeling zal het combineren van arbeid en zorg er voor een grote groep vrouwen niet gemakkelijker op maken.
Burgers, maatschappelijke instellingen en gemeenten, ze zullen alle zeilen moeten bijzetten om het schip drijvend te houden. Wie zich in zo’n positie bevindt, zal minder geneigd zijn de helpende hand uit te steken naar de drenkeling die niet meer in staat is op eigen kracht het hoofd boven water te houden. Solidariteit en zelfredzaamheid zullen zich in veel gevallen ontpoppen als tegengestelde waarden.
