‘De woonkamer moet groot en vierkant zijn. De Turkse bewoners hechten niet aan hoekjes en nissen waar ze mogelijk de computer kunnen onderbrengen. Ze vinden eerder dat het de ideale vorm bederft.’ Opbouwwerker Hugo Post van Delphi Opbouwwerk in Rotterdam wijst op de bouwtekening die op tafel ligt. ‘De woning moet zo zijn gebouwd dat die op den duur is uit te breiden. Veel van deze mensen denken niet, zoals de gemiddelde Nederlander, “dit is de woning die ik koop en daar moet ik het mee doen”. In Turkije zijn mensen gewend, als de gezinssituatie daar aanleiding voor geeft en de financiën het toelaten, een stuk aan de woning te bouwen.’ De bovenste verdieping van de huizen op de tekening hebben dan ook een overkapping. Die kan als dakterras worden gebruikt, maar eventueel later ook als extra verdieping van het huis worden ingericht. Ook andere elementen in de woningen vinden hun oorsprong in de Turkse, in dit geval Anatolische, bouwtraditie. De hal moet groot genoeg zijn om gasten te verwelkomen en de schoenen uit te doen. Geen open keukens, maar afgesloten ruimten, waar ook gegeten kan worden. En twee centrale woonruimtes, de Hayat (met daglicht) en Sofa (zonder daglicht).
De huizen worden gebouwd in het kader van het project ‘Biz Botoluyuz, kendi evini kendin Yap!’ Turks voor ‘Wij Bospolder – Tussendijkers, ontwikkelen ons huis zelf.’
Een groep Turkse bewoners in deze Rotterdamse wijk heeft zich in dit project verenigd om door middel van particulier opdrachtgeverschap een complex van 23 woningen te realiseren. Het initiatief ontstond in 1999. Na jarenlange stagnerende stadsontwikkeling hadden de bewoners van de Bospolder – Tussendijk het gevoel niet serieus genomen te worden als huurder en buurtbewoner. Post: ‘De huizen werden niet opgeknapt, omdat het een slooplocatie was. Maar er waren ook geen vervangende woningen beschikbaar. Pas toen er spontaan een balkon naar beneden kwam donderen, begreep de deelgemeente dat de bewoners toch wel een punt hadden.’ Onmiddellijk werden tal van huizen gesloopt en de bewoners werden elders ondergebracht. Een groep Turkse bewoners die in de wijk achterbleef kwam op het idee een plan te ontwikkelen om zelf nieuwe woningen in de wijk te realiseren. Want veel mensen willen helemaal niet weg uit hun buurt. Voor veel van hen is het hun eerste of tweede woonadres in Nederland. Al hun sociale contacten liggen er. En over de bereikbaarheid, het openbaar vervoer en de vele leuke winkels in de buurt zijn de bewoners ook alleszins te spreken. Nieuwbouw in de oude wijk ligt dus voor de hand. Daarbij willen de bewoners zelf wel meedenken en meepraten over hoe die woningen er dan uit komen te zien.

Woonwet
Slechts kortgeleden was multicultureel bouwen nog nauwelijks bespreekbaar. In oktober 2000 riep Lucy Kortram, Tweede Kamerlid voor de PvdA, nogal wat verbazing en hilariteit over zich af met haar pleidooi voor erkenning van allochtone bouwstijlen, kleurcombinaties, ornamenten en vormgeving. Ze verweet staatssecretaris Remkes van VROM te weinig aandacht te besteden aan ‘allochtoon bouwen’. De staatssecretaris stelde dat hij positief stond tegenover ruimere huizen om een groter kindertal of inwonende ouders te kunnen herbergen, ‘maar we kunnen hier natuurlijk geen klein Suriname van maken’.
Inmiddels lijkt het tij gekeerd. Er wordt flink gedebatteerd over multicultureel bouwen, allochtoon bouwen, woonmilieudifferentiatie en consumentgericht bouwen. Maar de rijksoverheid kan nog weinig invloed uitoefenen op de huizenmarkt, sinds ze zich goeddeels daaruit heeft teruggetrokken met de privatisering van de woningcorporaties. Wel heeft Remkes gemeenten, corporaties en particuliere verhuurders in de nieuwe Woonwet, waarmee de ministerraad eind januari dit jaar heeft ingestemd en die nu voor advies bij de Raad van State ligt, opgeroepen nadrukkelijker rekening te houden met de wensen van bewoners. De wet versterkt de zeggenschap van bewoners over hun woning en de woonomgeving. Dat opent de deuren voor meer initiatieven op het gebied van multicultureel bouwen. Zeker omdat de staatssecretaris hoge ambities heeft wat betreft het particulier opdrachtgeverschap: een op de drie koopwoningen zou in de toekomst op die wijze gerealiseerd moeten worden. Het Rotterdamse project Biz Botoluyuz is door de staatssecretaris van VROM dan ook aangewezen als een van de voorbeeldprojecten op het gebied van multicultureel bouwen, naast projecten in Den Bosch, Amsterdam en Utrecht.

Stigma
De druk op de woningmarkt om te voldoen aan de wensen van bewoners met een andere etnische achtergrond dan de Nederlandse neemt toe. Uit recent onderzoek bleek dat slechts twaalf procent van de allochtonen een koophuis bezit, maar dat 45 procent een koopwoning wil. De verscheidenheid aan wensen waaraan de woningen moeten voldoen is minstens zo divers als die van Nederlanders. Uit een ander onderzoek, dat staatssecretaris Remkes eind november naar de Tweede Kamer stuurde, blijkt dat allochtonen meestal gaan wonen in wijken met veel allochtonen. Niet alleen de druk om meer culturele variatie in bouwstijlen aan te brengen stijgt, maar ook de weerstand ertegen. Want, zo stellen critici, segregatie en gettovorming liggen op de loer.
In Almere is een debat gaande over het al dan niet inrichten van ‘allochtone wijkjes’. Een voorstel van die strekking is opgenomen in het beleidsplan 2002-2004 van de woningstichting Wonen voor Allen (WVA). De directeur van deze stichting wil een concentratie van duizend tot tweeduizend mensen, met moskeeën en eigen winkeltjes. Het plan stuitte echter op verzet van PvdA-wethouder van volkshuisvesting Arie Bijl. Hij stelde in een schriftelijke verklaring dat dit plan grote weerstand bij hem oproept. Het zou tot stigmatisering van grote groepen allochtonen leiden. Daarbij: ‘Wij kunnen toch niet voor de Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse inwoners van Almere uitmaken wat hun woonwensen zijn?’
De uitspraak van Bijl wekt verbazing bij opbouwwerker Hugo Post. ‘De woonwensen van Nederlanders zijn minstens zo divers. Wanneer je stelt dat er consumentgericht gebouwd moet worden, dan is niemand daar tegen. Maar zodra je zegt dat je multicultureel wilt bouwen, denken mensen: “oh ja, dat is bouwen voor Turken”. En dan krijg je opeens weerstand. Je zou je af moeten vragen wat multiculturaliteit eigenlijk is. Het is niets anders dan dat je aangeeft dat er een verscheidenheid aan mensen is, die zichzelf tot een groep met specifieke wensen, eisen en gewoonten rekent. Dat hoeft niet gekoppeld te zijn aan nationaliteit. Het kan ook gaan om de woonwensen van mensen in een bepaalde leeftijdsgroep, met vrije beroepen of met een bepaalde visie op milieubewust wonen.’

Emancipatie
Het project Biz Botoluyuz bevindt zich momenteel in wat Post de ‘definitiefase’ noemt. De initiatieffase is achter de rug. Er is een woonwensenonderzoek gehouden, er is samen met bewoners een aantal voorbeeldlocaties bezocht en een architectenbureau heeft de woonwensen in concrete tekeningen vertaald. Nu wordt gekeken hoe de beoogde locatie kan worden aangekocht en of er partners zijn die het plan financiële rugdekking willen geven. Het project is bedoeld voor mensen met inkomens tussen de 20.000 en 45.000 euro per jaar, die al dan niet met een subsidieregeling zo’n woning willen kopen. Vervolgens start de ontwerpfase. De woningen worden dan daadwerkelijk gebouwd en er moet een kopersvereniging worden opgericht. Het is de bedoeling dat de woningen in 2004 worden opgeleverd. Er zijn inmiddels twintig potentiële kopers. Post: ‘Sommigen zijn door dit project tot het besef gekomen dat het kopen van een woning voor hen een reële optie is, en hebben elders een huis gekocht. Wat dat betreft heeft Biz al bijgedragen tot hun emancipatie.’

Volgens Post is een project als Biz Botoluyuz bij uitstek een instrument voor het opbouwwerk om bewoners te betrekken bij hun leefomgeving. ‘Allochtoon bouwen is bij uitstek een goed instrument om groepen bewoners te organiseren rondom een elementair aspect van hun leven, namelijk wonen. Allochtoon bouwen geeft handen en voeten aan de wens van bewoners om directer betrokken te zijn bij de vormgeving en het beheer van hun leefomgeving. Ze hebben een instrument in handen om in hun wijk een visitekaartje neer te leggen dat stigmadoorbrekend werkt. Want vaak heerst het stigma dat bewoners van deze allochtone wijken zelf niet in staat zouden zijn hun broek op te houden. Met Biz Botoluyuz blijkt dat ze zelf de verantwoording kunnen nemen en een actieve inbreng in de totstandkoming van de woningen opeisen. Multicultureel bouwen gaat dus niet zozeer over de invloed van Marokkanen, Turken en Surinamers op de Nederlandse architectuur, maar over de vraag hoe te komen tot een sterkere buurtorganisatie door bewoners vroegtijdig bij de vormgeving van hun woonomgeving te betrekken.’

Omslag
Post vindt het overigens opvallend dat in het project weliswaar is gekozen voor particulier opdrachtgeverschap, maar dat de bewoners daar geen hoge prioriteit aan toekennen. Dat wil zeggen: als een woningbouwcorporatie zich een goede partner toont in consumentgericht bouwen voor deze bewoners van Turkse afkomst, dan staan ze er niet op per se alles zelf in de hand te houden. Post: ‘De bewoners hebben nu meer de houding: “als de woningcorporatie echt naar ons luistert, dan willen we graag samenwerken”. Daarvoor is het echter nodig dat corporaties en projectontwikkelaars een omslag in hun denken maken en de klant niet erbij betrekken wanneer de woning er al staat, maar al voor dat die wordt gebouwd. Daar is men nog niet echt aan gewend.’/Eric de Kluis