Door Esther van Andel – De casus van Sanne staat niet op zich. Vakbonden krijgen steeds vaker signalen dat medewerkers zonder specifieke opleiding of ervaring verantwoordelijke diensten draaien. Niet alleen in de gehandicaptenzorg is hier sprake van, ook de ouderenzorg kent haar gebreken. Leerlingen delen medicijnen uit aan onbekende demente bewoners en ondersteunende medewerkers die linnenkasten vullen, helpen dikwijls ouderen naar de wc. ‘Een groot deel van de dagelijkse zorg aan ouderen wordt overgenomen door ongediplomeerd of ongekwalificeerd personeel’, zegt Aaldert Mellema, beleidsmedewerker bij NU´91, beroepsorganisatie voor de verpleging en verzorging. William Moorlag, regiobestuurder zorg Noord-Nederland bij Abvakabo herkent dat: ‘Werknemers in assisterende functies doen primair de huishoudelijke taken. Maar in de praktijk staan zij bij gebrek aan begeleiders voor de groep. Er wordt op kwaliteit ingeleverd onder het motto: “Als ik deze mensen niet inzet, heb ik niemand”. Werkgevers zijn al blij dat ze handen aan het bed hebben. Het is een hachelijke situatie. Je kunt vraagtekens zetten bij de kwaliteit van de zorg.’

Kwaliteit personeel zorgwekkend
En inderdaad, de kwaliteit – en kwantiteit – van het personeel is zorgwekkend, concludeert de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) in november 2007. Bij een toets op risico’s in de 24-uurszorg voor mensen met een verstandelijke beperking is gekeken naar de personele bezetting. Wat bleek: 36 procent van de woon/zorglocaties in de bezochte eenheden scoort slecht, 12 procent zelfs zeer slecht. In tijden met grote personeelstekorten, zoals vakanties, vallen medewerkers van de ene eenheid regelmatig in voor medewerkers van een andere eenheid. Ook wordt frequent gebruik gemaakt van invalkrachten. Beide vormen van invalwerk hebben negatieve gevolgen voor de continuïteit van de zorg voor gehandicapten en de deskundigheid van het personeel, luidt de conclusie van de Inspectie. ‘De werkelijkheid is soms anders dan de wenselijkheid’, reageert Jeroen Pepers, manager werkgeverszaken bij Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN). ‘Instellingen hebben soms te maken met een overgangssituatie. Niet elk personeelslid op de werkvloer heeft de juiste kwalificaties, want aan dergelijk personeel is een gebrek. Iemand met een verwante opleiding die in vakantieperiodes invalt, kan het klusje ook klaren indien de situatie dat toelaat. In het algemeen kan een tweedejaarsstudent SPW, zoals Sanne, op grond van haar competenties tijdelijk voor een groep gehandicapten staan’, zegt Pepers. In de ouderenzorg hetzelfde verhaal: bijna een kwart (24%) van de verplegers en verzorgers klaagt over het tekort aan gekwalificeerd personeel. Dat kwam naar voren uit een peiling van V&VN, NIVEL en het Landelijke Expertisecentrum Verpleging & Verzorging (LEVV) in september 2007. ‘Vakanties, verlofdagen, zieken… Werkgevers zijn genoodzaakt om een blik invalkrachten open te trekken. Een student psychologie vervangt dan de verzorger’, zegt Moorlag. Doen instellingen en verpleeghuizen net alsof ze het niet zien? ‘Een papiertje is geen garantie, maar wel risicoverminderend. De mortaliteit daalt bij de inzet van deskundig personeel. Dat blijkt uit onderzoek uit de VS in 2001. Instellingen weten dit, nemen het met instemmend geknik in ontvangst en zeggen dat ze eraan werken. De vraag is met welke middelen’, zegt Mellema. ‘Het is een paradox: ongekwalificeerd personeel is goedkoper, maar voor de mogelijke gevolgen betaal je een hogere prijs.’ Toch zegt werkgeversorganisatie Actiz dat het inzetten van ongekwalificeerd personeel in de ouderenzorg niet op grote schaal gebeurt. ‘We registreren het niet. Wij stellen hoge kwaliteitseisen en gaan ervan uit dat leden deskundig personeel inzetten’, zegt woordvoerder Marleen Scheurkogel. ‘De situatie is rampzalig’, gaat ze verder. ‘Wij hebben aan de bel getrokken bij VWS. Er is te weinig geld om de zorg te leveren én te weinig personeel. Maar het is zeker niet de ambitie van zorginstellingen om ondeskundig personeel in te zetten. Dat ze af en toe een noodgreep doen naar iemand met andere diploma’s om de cliënten de zorg te bieden, lijkt mij vanzelfsprekend.’

Oorzaken personeelstekorten
Wat ligt daaraan ten grondslag? Er is een tekort aan personeel dat zowel agogisch is geschoold, als kennis heeft van verpleging en verzorging. Ervaren medewerkers gaan weg naar andere sectoren. Invalkrachten worden ingezet en nieuw personeel moet ingewerkt en bijgeschoold worden. De voormalige Z-opleiding (interne opleiding naast het werk) heeft plaats gemaakt voor het huidige onderwijsgebouw, dat niet voorziet in deze gecombineerde competentie. Hierdoor hangt veel af van de interne bijscholingsmogelijkheden. ‘Onzin’, zegt Piet van den Beemt, directeur van Arduin, een organisatie voor gehandicaptenzorg. ‘Deskundig personeel ís aanwezig, maar wordt op de verkeerde plaats ingezet. De personeelstekorten hebben te maken met “overbureaucratie”, elke handeling moet worden gerapporteerd. Vijftig procent van de medewerkers is werkzaam in het primaire proces. De andere helft in staffuncties. Beleidsmedewerkers, stuurgroepen…Ze zijn bezig met gebakken lucht: vernieuwingsprocessen, analyses en beleid. Zet het mes daarin, want daar zitten hoog gekwalificeerde medewerkers die basale zorg kunnen leveren.’ ‘Het “Arduin-systeem” is weliswaar effectief, maar te extreem om als voorbeeld te dienen voor andere instellingen. Het is een ideologie en een hele omslag’, stelt Moorlag. Van den Beemt zegt: ‘De omslag die Arduin heeft gemaakt is rigoureus. Zo’n reorganisatie moet je durven. Instellingen kiezen eerder voor de gemakkelijke weg: de overheid vragen om meer geld. Kennelijk moet het nóg slechter voordat de boodschap duidelijk is.’

U kunt het hele artikel lezen in Zorg + Welzijn Magazine nummer 3, maart 2008