Op een informatiemiddag, eind januari, in theater ’t

Kapelletje in Rotterdam, wordt een nieuwe lichting allochtone ouderen

enthousiast gemaakt voor Verhalenderwijs. Ongeveer dertig belangstellenden komen

ietwat schoorvoetend het theater binnen. Verteller en trainer Paul Middellijn

weet als geen ander hoe hij een wervingsverhaal moet vertellen om mensen over de

streep te trekken. ‘Ik zal u wat uitleggen over de vertelkunst. Maar is het

eigenlijk wel kunst? In principe vertellen alle mensen dagelijks verhalen.

Iedereen heeft een verhaal, want anders besta je niet. Toen er geen radio en

televisie waren, had een verhaal had een belangrijke functie om mensen te

informeren en te plezieren. Ouderen zijn in de familie vaak de

verhalenvertellers omdat zij nog weten hoe het is om zonder radio en tv te

leven. Een verhaal vertellen is normaal, maar er zijn technieken nodig om een

verhaal goed over te brengen. Hoe gebruik je je stem, je ogen, je gezicht, je

houding? Men zegt wel eens dat ouderen geen stem hebben, maar dat komt omdat ze

vaak niks doen met hun verhaal. We kunnen zorgen dat uw stem wel wordt

gehoord.’

Diensten bewijzen

Paul Middellijn legt zijn gehoor uit wat de verschillende functies zijn

van een verhaal: amusement, communicatie, educatie. Maar hij gaat vooral in op

de therapeutische werking die verhalen kunnen hebben. ‘Iemand die een verhaal

vertelt, kan bij de ander herinneringen terugbrengen. Daardoor is het vaak een

wisselwerking. Na het vertelde verhaal wil de luisteraar zijn eigen herinnering

kwijt. Het kan ook helpen bij terminale patiënten. Door een mooi verhaal te

vertellen over het hiernamaals, kun je de stervende de andere kant van het leven

laten zien. Door het verhaal kan iemand dan rustig sterven, wat vooral bij de

Indianen een gebruik is. In Suriname is het gebruikelijk om tot acht dagen na

het overlijden van iemand verhalen over die persoon te vertellen. Dat is niet

alleen maar voor het plezier, maar ook om het verlies dragelijker te maken. We

kunnen aan velen een dienst bewijzen door ons verhaal te vertellen.’

In 1999, het VN Jaar van de Ouderen, startte in Rotterdam het project

Verhalenderwijs. Een initiatief van COS Rijnmond & Midden Holland (centrum

voor internationale samenwerking), GGD, Stichting Pluspunt en Equator

Producties. Vijftigplussers uit verschillende culturen leerden de vertelkunst al

van verteller Middellijn. Na de training gingen ze in paren langs verpleeg- en

verzorgingshuizen, scholen en festivals om hun verhalen te vertellen. Vaak

waarheidsgetrouwe verhalen over kleine herkenbare dingen uit hun jeugd, maar

soms ook mythen, sprookjes en andere verhalen.

Elisabeth van der Poel hoort bij de eerste lichting verhalenvertellers

van het project. Ze vindt het vooral bijzonder om haar verhalen aan

dementerenden te vertellen. ‘Het geeft een kick als je ziet welke herinneringen

er bij sommigen bovenkomen. Deze zijn soms diep weggestopt. Ik vertelde een keer

een verhaal over de zakjes blauw waar mijn moeder de was mee spoelde. Een

dementerende vrouw corrigeerde me toen en zei dat het geen zakje maar een dotje

blauw was. Mensen vertellen ook hun eigen verhalen als ze een ervaring van mij

horen.’

Herkenbare verhalen

Om duidelijk te maken wat een goed verhaal vertellen inhoudt, begint

Marjan van der Vos van de eerste groep opgeleide vertellers, met haar betoog.

‘Ik wil een verhaal vertellen over vroeger, over de armoede die er toen was.’ Ze

vertelt heel gedetailleerd over haar familie. Over de neefjes en nichtjes die na

de wasbeurt van hun kleren in de pyjama liepen, tot hun enige paar kleren weer

droog waren. Ze hadden geen geld omdat vader was gestorven. Ze vertelt over hoe

ze bij haar tante onder de tafel zat ‘onzichtbaar tot ze me ontdekten’ en hoe ze

haar eigen spel speelde ‘met mijn vingers maakte ik vlechtjes van de franje aan

het tafelkleed en ik wreef met mijn hand over de lusjes van de vloerbedekking’.

De beschrijving is zo gedetailleerd, dat je het voor je kunt zien. In de zaal is

het doodstil. Geboeid luisteren de toeschouwers naar het verhaal over het kleine

meisje. Ze hangen aan haar lippen. Van der Vos weet precies waar ze de spanning

in haar stem moet opbouwen. Ze denkt terug aan de bruine veterschoenen die ze

van haar moeder altijd moest dragen. ‘Ze waren altijd mooi gepoetst, dat wel,

maar ik vond ze lelijk en zat er zo mee. Toen ik acht jaar was gebeurde er iets

bijzonders. Ik mocht bruidsmeisje zijn voor mijn tante en kreeg een mooie witte

jurk. Mijn moeder was weer eens de spelbreker. Ik mocht geen nieuwe schoenen. Ze

staken zo af bij mijn mooie witte jurk. Terwijl mijn nichtje wel mooie

lakschoentjes had.’ De hele zaal grinnikt bij het herkenbare verhaal. Een vrouw

in de zaal fluistert tegen haar vriendin dat zij ook nooit lakschoentjes mocht

dragen.

Na Van der Vos begint de Surinaamse Jetty Plak aan haar verhaal. ‘Ik kom

uit een klein stadje vlakbij Paramaribo. Het was er goed leven en vooral ook

veilig. Je kon je huis open laten, zonder dat er wat werd gestolen. Ik wil u

vertellen over een gebeurtenis in 1958, die voor mij heel belangrijk was.

Prinses Beatrix bracht namelijk voor het eerst een bezoek aan Suriname en zou

ook ons stadje bezoeken. Alle leerlingen van onze school mochten in klederdracht

komen. Slechts één meisje was verplicht klederdracht aan te trekken. Een

Indiaans meisje dat de bloemen aan Beatrix mocht overhandigen.’ Plak vertelt op

een kleurrijke manier hoe ze aan haar klederdracht kwam en dat ze uiteindelijk

de enige was die verkleed op school kwam. Bijna huilend vertelt ze hoe ze zich

schaamde. Maar het verhaal eindigt goed. Het Indiaanse meisje kwam niet opdagen

en uiteindelijk mocht zij de bloemen overhandigen aan prinses Beatrix. ‘Zo zie

je maar dat alles een andere wending kan krijgen.’

Plak vertelt later dat ze altijd zo vol zit met verhalen, dat het nu

een opluchting is dat ze de kans krijgt om ze te vertellen. ‘Ik vind het leuk om

andere ouderen te vertellen over het land waar ik vandaan kom. Niet om te laten

zien waarin mijn cultuur verschilt van Nederlanders, maar om te laten zien dat

er juist veel overeenkomsten zijn.’

Begrip kweken

De ouderen die opgeroepen worden deel te nemen aan het project, zullen

over een jaar voor nieuwe doelgroepen hun verhaal vertellen. Voor licht

dementerenden en jongeren in het voortgezet onderwijs, in het kader van het

project Senioren en Veiligheid. Middellijn denkt dat een verhaal goed in te

zetten is om het begrip te kweken tussen ouderen en jongeren. ‘Ze hebben een

soort angst voor elkaar. Jongeren denken dat de ouderen zich constant met hen

bemoeien en ouderen krijgen de bibbers van een groep jongens op straat. Maar als

ze elkaar beter zouden kennen, dan zullen ze merken dat het allemaal erg

meevalt. Een verhaal kan hierbij een bruggetje zijn.’ Voor de vertellers naar de

scholen toegaan, worden zowel ouderen als tieners geïnterviewd. Met behulp van

de resultaten maakt Middellijn een verhaal, dat de vertellers op school zullen

laten horen. Er komt een lesbrief bij en er zal ruimte zijn voor discussies.

Uiteindelijk zullen de ervaringen weer in verzorgings- en verpleeghuizen en aan

ouderenorganisaties worden verteld. De initiatiefnemers hopen dat

Verhalenderwijs in de toekomst in de wijk wordt ingezet, als onderdeel van het

integratiebeleid.

Voor de groep licht dementerenden kunnen verhalen herinneringen

oproepen. In het kader van reminiscentieprojecten, waarbij positief verwerkte

ervaringen naar boven worden gehaald, kan het goed worden ingezet. Middellijn:

‘Als je een verhaal op een goede manier vertelt, dan is het voor de luisteraars

veel meer dan alleen luisteren. Het gaat om het beleven, voelen van een verhaal.

Dat zorgt ervoor dat dementerenden er veel aan hebben. Maar ook in instellingen

voor ouderen, waar steeds meer mensen wegkwijnen, kan het erg opbeurend werken.

De positieve herinneringen die bovenkomen laten het leven er weer prettiger

uitzien.’/Ester Mijnheer