Jan Smelik, Austerlitz Zorgt: ‘Als de overheid het niet kan, zorgen we zelf voor onze ouderen’
'De grote kracht achter Austerlitz Zorgt is de enorme sociale cohesie in het dorp.' Aldus Jan Smelik, die aan de wieg stond van deze vaak genoemde vorm van een zorgzame gemeenschap. Hij vertelt erover op het Jaarcongres Wijkteams 2023 dat dinsdag 26 september plaatsvindt in Veenendaal.
Als de overheid niet meer voor onze ouderen kan zorgen, dan moeten we onze voorzieningen voor de oude dag zelf maar gaan regelen. Met dat doel voor ogen stapte Jan Smelik elf jaar geleden met vier andere inwoners van Austerlitz naar het gemeentehuis in Zeist. Het begon met de intentie om zorgwoningen in het dorp te ontwikkelen. Het liep uit op een breed gedragen burgerinitiatief – Austerlitz Zorgt – om door uitbreiding van welzijnsvoorzieningen aan ouderen de mogelijkheid te bieden gezonder en blijer langer thuis te wonen. Een soort van georganiseerde mantelzorg. Een groot succes dat steunt op de mededorpeling.
‘Wij hebben een wachtlijst van vrijwilligers’, zegt Jan Smelik. ‘Die zijn er gewoon. In een gemeenschap waar mensen zijn verbonden door het gevoel dat je bij elkaar hoort, willen mensen iets voor een ander doen.’ Jan Smelik is een van de initiatiefnemers van Austerlitz Zorgt – opgezet in 2012 – en algemeen coördinator van NLZVE (Nederland Zorgt Voor Elkaar), het landelijk netwerk van bewonersinitiatieven in welzijn, wonen en zorg. Want Austerlitz Zorgt is niet de enige. ‘Er zijn inmiddels zo’n 2000 zorgzame gemeenschappen in Nederland’, zegt Smelik, ‘dus in elke gemeente zijn er meerdere.’
Sociale cohesie
De kracht van de zorgzame gemeenschap is, aldus Smelik, de sociale cohesie. ‘Niet iedereen is zomaar inzetbaar. 70 tot 80 procent van de vrijwilligers in Austerlitz Zorgt zijn jonge pensionado’s. Alle babyboomers zijn op dit moment potentieel inzetbaar voor zorg en ondersteuning van ouderen. Mensen hebben het gevoel in een warm bad te komen, je hoort erbij. Iedereen vindt het goed dat we dit hebben, burgers zijn trots op hun dorp. Als je mensen bij je verhaal betrekt, dan willen ze er ook bij horen.’
Austerlitz Zorgt draait vooral op de – voor twee dagen in de week betaalde – dorpsondersteuner. Zij is het aanspreekpunt voor alle vragen op het gebied van zorg en welzijn, zoals vragen over gezondheid, hulp in en rond het huis, persoonlijke verzorging, welzijnsdiensten en zoekvragen. De dorpsondersteuner is ook het Wmo-loket van de gemeente en zij schakelt de (thuis)zorg in als dat nodig is. De dorpsondersteuner is de spin in het zorg- en welzijnsweb van de zorgzame gemeenschap.
Verbindende schakel
‘De dorpsondersteuner houdt alles in de gaten, ook de mantelzorgers’, vertelt Smelik. ‘Zij is de verbindende schakel tussen alle partijen en ze lost problemen op. Recent was één van de bewoners stervende. Dat kon thuis, ondersteund door het netwerk. De dorpsondersteuner heeft respijtzorg geregeld voor zijn partner en met de hulp van verschillende vrijwilligers. De dorpsondersteuner in Austerlitz is écht van het dorp, ze kent iedereen en weet overal de weg. Ze was vroeger fysiotherapeut, alle ouderen hebben al een keer bij haar op tafel gelegen.’
Dus de toekomst van de mantelzorger is geregeld in de zorgzame gemeenschap? De gemeenschap neemt de zorg voor elkaar op, dus de deelnemende burgers zijn met z’n allen mantelzorgers? Jan Smelik: ‘Mantelzorgers komen steeds meer onder druk te staan. De overbelasting ligt op de loer, zeker met het tekort aan zorgpersoneel. Dit alles gaat onwerkelijke situaties in de zorg met zich meebrengen. Mensen die geen zorg meer kúnnen krijgen. Wij denken en hebben ervaren dat als bewoners zelf de regie houden over hun zorg, zij er blijer, gezonder en zelfstandiger van worden. En het is ook goedkoper, het scheelt al gauw zo’n 50.000 euro per persoon per jaar als je iemand uit het verpleeghuis kunt houden.’
Villawijk
Er zijn drie soorten wijken waar Smelik echte hindernissen ziet voor de opzet van een zorgzame gemeenschap: ‘De villawijk, daar zijn mensen rijk genoeg om zelf alle zorg in te kopen die ze willen. Een ander probleem zijn de grote huurflats waarin vooral mensen in een achterstandspositie wonen. Zij hebben genoeg problemen voor zichzelf en daar ontbreekt vaak de sociale cohesie. Maar ook de stadswijken waar vooral studenten of expats wonen missen de sociale cohesie om een zorgzame gemeenschap te vormen. Je moet in ieder geval gezamenlijk het gevoel hebben dat er iets nodig is voor jouw wijk.’
De zorgzame gemeenschap is op deze manier een voorwaarde voor goede zorg en bereikbare mantelzorg. Belangrijk onderdeel van de zorgzame gemeenschap is, aldus Jan Smelik, dat de formele zorg en de – georgani-seerde – informele zorg bij elkaar zitten. ‘Je ziet nu dat welzijnsinstanties op een andere plek zitten dan in de buurt van locaties waar ouderen wonen. Belangrijk is dat burgers goed met welzijnsprofessionals en met de wijkverpleegkundige samenwerken. Dus moet je dicht bij elkaar zitten.’
Jan Smelik verzorgt een verdiepende kennissessie tijdens het Jaarcongres Wijkteams 2023 op dinsdag 26 september in Veenendaal. Je leert:
Wat de samenleving zelf kan
Wat dat betekent voor de verhoudingen in de wijk
Hoe je je als sociaal werker kunt verhouden tot bewonersinitiatieven in zorg en welzijn
Op het Jaarcongres Wijkteams krijg je ook:
Een stand van zaken wijkteams 2023: wat gaat goed en wat kan beter (verzorgt door Silke van Arum van Movisie)
Uitleg over de hervormingsagenda jeugd en het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming van Marenne van Kempen,
Transformatieleider voor het Toekomstscenario kind- & gezinsbescherming, Gemeente Amsterdam
Verdieping van ethicus Jurja Steenmeijer, die je gaat helpen met professionele autonomie, dus verantwoord met je keuzes omgaan.
Je zou denken dat die samenwerking met de wijkteams toch al echt dichterbij is gekomen? Vaak juist niet, zegt Smelik: ‘Je ziet nu dat wijkinitiatieven vanuit de VVT-organisatie en vanuit het zorgkantoor komen. Je moet de organisatie van de zorg én de ondersteuning voor het welzijn samen met de burger organiseren. De thuiszorg moet de wijk in om preventieve zorg te leveren en om zwaardere zorg te voorkomen. Niet het systeem van de instanties is leidend, maar de behoeften van de bewoners. Dus is het zaak aan te sluiten bij de initiatieven van de bewoners.’
NLZVE heeft het plan opgevat dat in 2030 in heel Nederland de zorgzame gemeenschappen vaste voet in de wijk hebben. ‘Dat houdt ook in dat minstens 5 procent van het totale zorg- en welzijnsbudget omgebogen moet worden naar de burger’, zegt Jan Smelik. ‘Het zorggeld van overheid en zorgverzekeraars zal lokaal verdeeld moeten worden naar de behoeften die lokaal spelen. Dus moet je samenwerken, en dat is ook een oproep aan zorgverzekeraars en gemeenten: ga veel meer samenwerken met burgers. Ik heb goede hoop, want het water staat de zorg en de overheid aan de lippen.’
Goede voorbeelden
De samenwerking komt tot stand door de goede voorbeelden van zorgzame gemeenschappen te laten zien. Jan Smelik heeft in het voorjaar samen met Marcel Canoy (gezondheidseconoom) en Marcel Ham (Movisie) een bundel gepubliceerd: Zorgzame buurten, 15 inspirerende voorbeelden die het systeem weten te trotseren en zorgzame gemeenschappen realiseren. Smelik: Er komt een hele generatie jonge pensionado’s aan. Ik zou zeggen: gemeenten, ga in de wijk of in het dorp de sociale cohesie faciliteren. En we moeten laten zien dat de zorgzame gemeenschap ook echt mogelijk is.’
‘Er komt een hele generatie jonge pensionado’s aan’
Of Jan Smelik Austerlitz Zorgt ook een beetje met het oog op zijn eigen oude dag heeft geregeld? Hij antwoordt: ‘Ik werk gewoon nog, het bestuur van Austerlitz Zorgt doet dit naast het betaalde werk. Maar achteraf vind ik het wel fijn dat ik in een dorp woon waar alles goed geregeld is voor ouderen. Ja, ik wil graag in mijn eigen omgeving oud worden, net als de meeste ouderen. Iedereen wil in zijn dorp blijven wonen, maar dan zijn daar wel voorzieningen voor nodig. Ouderdom moet niet een reden zijn dat je moet verhuizen uit je eigen buurt.’
Jan Smelik
Jan Smelik is arts en co-founder van lokale zorginitiatieven als Austerlitz Zorgt en van Nederland Zorgt Voor Elkaar: een netwerk van burgerinitia- tieven. Nederland Zorgt Voor Elkaar deelt kennis, ervaringen, knelpunten, oplossingen en onderzoek op het terrein van welzijn, zorg en wonen. Daarnaast behartigt het netwerk de belangen van de aangesloten burgerinitiatieven op landelijk niveau.
Zo lang mogelijk thuis wonen. Dat is wat iedereen wil. Of het nu gaat om ouderen, mensen met psychische problemen of het minder snel uit huis plaatsen van jongeren. Langer thuis is het doel. Maar wat vraagt dat van professionals?
