De beleidstheorie over financiële prikkels werkt in de praktijk slechts beperkt. Hoe komt dat? En zijn er ook andere mechanismes om effectiviteit en doelmatigheid te bevorderen?

Beleidsvrijheid

Gemeenten zijn uitvoerders in medebewind van de bijstandswet. Sinds de introductie van de Wet Werk en Bijstand (WWB) stuurt het rijk de gemeenten niet meer met gedetailleerde uitvoeringsvoorschriften en controles, maar met globale kaders en financiële prikkels die voor individuele gemeenten voordeel opleveren bij goede resultaten en nadeel bij slechte. Daardoor hebben gemeenten een direct financieel belang bij een doelmatige en effectieve uitvoering van de Participatiewet. Elke niet-bestede bijstandseuro kunnen gemeenten naar eigen voorkeur uitgeven.

Signalen

Volgens het CPB heeft deze verschuiving van regel‑ naar prikkelsturing bijgedragen aan de beoogde vermindering van de bijstandsafhankelijkheid. Tegelijkertijd zijn er sterke signalen dat de werkzaamheid van de financiële prikkel in de praktijk niet zo sterk is als de beleidstheorie veronderstelt en dat de boogde dynamiek gericht op continue verbetering van effectiviteit en doelmatigheid nauwelijks op gang komt.

Acceptabel

Mensen zijn begrensd rationeel. Deze term is geïntroduceerd door psycholoog Herbert Simon. Hij beschouwt het gedrag van organisaties als de uitkomst van de beslissingen van de mensen die er werken. Met ‘begrensd rationeel’ doelt hij op het feit dat beslissingen zelden de uitkomst zijn van een rationele weging van de voors en tegens. De beslisser heeft doorgaans niet de vaardigheden om te zoeken naar de optimale oplossing en staat ook vaak onder tijdsdruk. Dit leidt ertoe dat de beslisser complexe vraagstukken sterk vereenvoudigt tot een beperkt aantal overzichtelijke opties, waaruit hij makkelijk de ‘beste’ oplossing kan kiezen. De beslisser zoekt dus niet naar de optimale oplossing, maar naar een acceptabele oplossing.

Prioriteit

Wil de financiële prikkel aanzetten tot effectiviteits- en doelmatigheidsverbeteringen, dan zullen financiële overwegingen een deel moeten worden van de acceptabele oplossingen waaruit de professionals kiezen. In de praktijk is dit slechts in beperkte mate het geval. Het is een teken aan de wand dat gemeenten, en de uitvoerende professionals binnen de gemeenten, maar weinig zicht hebben op het financieel resultaat van hun handelen. Hierdoor landt de financiële prikkel van de bekostiging niet goed op de werkvloer van de professional. Effectiviteit en doelmatigheid hebben hierdoor geen prioriteit in de beslissingen van uitvoerende professionals. Dit is één van de redenen waarom het effect van de financiële prikkel achterblijft bij de beleidstheoretische verwachtingen en dat het beoogde effect slechts ten dele wordt gerealiseerd. Daarbij komt dat een sociale dienst niet in de eerste plaats een financieel doel heeft. Er zijn ook politieke, professionele en bureaucratische doelstellingen, elk met een eigen referentiekader, een eigen rationaliteit.

Verbeterpotentieel

Als onze analyse hout snijdt, valt er nog veel te verbeteren aan de effectiviteit en doelmatigheid van beleid en uitvoering. In de eerste plaats is nodig dat financiële overwegingen bewust onderdeel worden gemaakt van de afwegingskaders van beslissende professionals in alle lagen van de organisatie. Dit betekent niet dat de casemanagers financieel moeten worden geprikkeld. Wél noodzakelijk is dat het management zich actief inspant om steeds het verband te blijven leggen tussen het handelen van de professionals en de realisatie van de (financiële) doelstellingen.

Kunnen Nederlanders met een laag inkomen hun zorgkosten nog wel betalen? Dat vragen Corinne van Gaalen en Marcel Warnaar zich af in Sociaal Bestek. Lees meer >>

Wrijvingsverliezen

In de tweede plaats is nodig dat bestaande ‘wrijvingsverliezen’ tussen de rationaliteit van effectiviteit en doelmatigheid enerzijds en de parallelle politieke, bureaucratische en professionele rationaliteiten aan de andere kant, tot een minimum beperkt worden. Onafhankelijke audits gericht op het proces van de keuze van doelstellingen en de uitwerking daarvan in uitvoeringsstrategieën en werkprocessen kunnen hierbij een rol spelen. Verder is het noodzakelijk dat er een dynamiek op gang komt die is gericht op continue verbetering van de beroepsstandaarden en vakkennis. De bureaucratische rationaliteit kan de financiële versterken door het gebruik van technologie en gestandaardiseerde uitvoeringskennis systematisch in de werkprocessen op te nemen. En door de terugkoppeling van uitvoeringsresultaten bureaucratisch te waarborgen.

Gemeentelijke sociale dienst

De spanning tussen de financieel-economische en de politieke doelen wordt kleiner als de financieel‑economische doelen hogere prioriteit krijgen. Daarvoor is nodig dat de burger beter inzicht krijgt in de prestaties van de gemeentelijke sociale dienst. Hierin kan een onafhankelijke instantie een rol vervullen door objectieve informatie aan het publiek te leveren over de prestaties van de dienst. Daarbij is het wenselijk ook procesindicatoren voor de kwaliteit van de uitvoering in beeld te brengen.

Lees het hele artikel in Sociaal Bestek van augustus/september.