Bijna alle ouderen voelen zich weleens eenzaam. Met name als ze beperkt worden door gezondheidsproblemen, afhankelijk zijn van anderen of na het overlijden van hun naasten zijn ze kwetsbaar. Bij migranten spelen ook sociaaleconomische factoren een rol. Nhass: ‘Zo leeft bijvoorbeeld 85 procent van de ouderen met een Marokkaanse achtergrond langdurig in armoede. Bij mensen met een Nederlandse achtergrond is dit 10 procent.’
Maakt een laag inkomen eenzamer?
‘Ouderen met een Marokkaanse achtergrond hebben vaak, naast een onvolledige AOW, een laag of geen pensioen. Dit zit iets ondernemen in de weg, geeft stress en brengt soms een ongezonde leefstijl met zich mee. Dit heeft weer invloed op hun lichamelijke en geestelijke gezondheid. 3 op de 10 ouderen met een Marokkaanse achtergrond heeft ernstige psychische klachten, tegen 1 op de 16 ouderen met een Nederlandse achtergrond.
Dat ze in de slechtste huizen en buurten wonen, de Nederlandse taal niet goed beheersen en mede daardoor minder gebruik kunnen maken van formele hulp en minder culturele affiniteit hebben, helpt ook al niet. Om gevoelens van eenzaamheid te voorkomen heb je een gevarieerd netwerk nodig. Ouderen met een migratieachtergrond hebben dit vaak niet. Het bezoek en de hulp van hun kinderen en kleinkinderen staat centraal. Maar deze familiezorg staat in Nederland onder druk omdat hun kinderen vaak werken en daardoor minder tijd hebben voor mantelzorg.’
Speelt gender een rol bij eenzaamheid onder migrantenouderen?
‘De meeste onderzoeken geven geen verschil aan. In mijn onderzoek heb ik wel duidelijk genderverschillen gezien. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de remigratiewens. Bij veel migrantenouderen speelt de vraag of ze in Nederland blijven of terug zullen gaan naar hun geboorteland. Vaak willen mannen wel terug terwijl vrouwen liever bij hun kinderen en kleinkinderen blijven. Ook vrezen vrouwen een verslechtering van hun sociale positie omdat ze in hun herkomstland minder vrijheid voelen. Soms gaan mannen alleen terug. Dat betekent het einde van hun huwelijk en meer risico op eenzaamheid voor de vrouwen die achterblijven.’
Hoe gaan migrantenouderen met eenzaamheid om?
‘Religie is voor hen een duurzame krachtbron. Daarbinnen is eenzaamheid bespreekbaar. Tegelijkertijd maakt religie het ook moeilijker eenzaamheid te onderkennen. Sommige gelovigen hebben het gevoel zich niet eenzaam te mogen voelen, omdat ze een band met God hebben. We weten uit eerder onderzoek dat religieuze activiteiten als de koran of de bijbel lezen, mogelijkheid biedt voor contemplatie en een secure attachment to God. Dit kan eenzaamheid voorkomen. Ook vinden veel migrantenouderen steun bij elkaar in de moskee of de kerk omdat ze daar sociale steun ontvangen en geven.’
Hoe kun je migrantenouderen bereiken?
‘Ga naar plekken waar ze al komen, sluit aan bij bestaande groepen en betrek sleutelpersonen erbij. Groepsvoorlichting geven over fysieke gezondheid is een goede binnenkomer. Zodra je het vertrouwen hebt, kun je welzijn en mentale gezondheid bespreken. Communiceer wat de omgangsregels zijn in de groep. Dat iedereen zich veilig voelt, is belangrijk. Vraag ook of er mensen ontbreken in de groep en waarom. Veel vrouwen zorgen voor hun man en zijn daarom aan huis gekluisterd. Stel ze financieel in staat te komen en zorg eventueel voor vervoer of respijtzorg. Als je het vertrouwen hebt, kun je mensen eventueel ook thuis bezoeken.’
Hoe bespreek je eenzaamheid met migrantenouderen?
‘Vaak kan dat alleen indirect. Vraag bijvoorbeeld eerst hoe hun dag eruitziet. Vragen naar wat zij zelf willen, vinden ze moeilijk, omdat ze geen idee hebben wat het aanbod is. Bovendien hebben ze er vaak niet over hoeven nadenken. Je kunt wel vragen waar ze blij van worden en laagdrempelige cultureel-sensitieve activiteiten aanbieden zoals koken wat zij lekker vinden, begeleid door mensen die kennis hebben van deze ouderen en hun taal spreken.’
Wat is belangrijk in de aanpak tegen eenzaamheid?
‘Dat je echt tijd neemt en een kwalitatief goed gesprek voert, is essentieel. Schakel eventueel een tolk in of iemand die een brugfunctie kan vervullen. Wees je ervan bewust dat verworvenheden die verbonden zijn aan successful aging zoals actieve betrokkenheid bij het leven, hoge cognitieve en fysieke capaciteiten en een lage waarschijnlijkheid op ziekte, een westerse notie is die niet correspondeert met de beleving van ‘goed ouder worden’ in andere culturen.
Houd er ook rekening mee dat ouderen met Marokkaanse achtergrond niet één woord voor eenzaamheid hebben. Ze gebruiken El-Kant, een term die staat voor een spectrum aan gevoelens: van sociale eenzaamheid en verveling tot ernstige emotionele eenzaamheid en geestelijke benauwdheid. Je moet de context van de oudere kennen om in te kunnen schatten waar het om gaat. De manier waarop ze El-Kant uitspreken is belangrijk. Bij weduwen of mensen die iets moeilijks hebben meegemaakt is de kans op emotionele eenzaamheid groter. Checken en subtiel doorvragen is nodig maar voor een compleet antwoord moet je dus eerst een band met diegene hebben.’
